Ramiz Mehdiyev,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri,
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademiki

Mənim 2012-ci il noyabrın 29-da "Bakinski raboçi" qəzetində, sonra isə dekabrın 5-də "Azərbaycan" qəzetində dərc edilmiş "Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi" adlı məqaləm milli tarixlə maraqlananların diqqətindən yan keçməmiş, cəmiyyətdə yaradıcı diskussiyalara səbəb olmuşdur. Məqalənin Azərbaycanın müxtəlif ənənəvi və elektron KİV-lərində dəfələrlə nəşr edilməsi, sosial şəbəkələrdə müzakirəyə çıxarılması bunu bir daha təsdiq edir.

Gözlənildiyi kimi, məqaləyə rəylərin heç də hamısı peşəkar tarixçilər tərəfindən yazılmamışdır. Düzdür, hər bir fikrin mövcudluq hüququ var, lakin həmin rəylərin heç də hamısı elmiliyə və akademik meyarlara iddia etmək iqtidarında deyildi.
Hisslərin təsiri altında olan təfəkkür obyektiv elmi araşdırmaya xidmət etmir. Bizim tariximizə dair ayrı-ayrı yazıların elmi-tənqidi təhlili məni tarix elminin nəzəri və fəlsəfi əsaslarının bəzi məsələlərinə müraciət etməyə sövq etdi.

Müsbət fakt odur ki, Şah İsmayıl haqqında məqalənin dərc edilməsi ilə əlaqədar milli kütləvi informasiya vasitələrində diskussiyalar və rəylər əyani şəkildə göstərir ki, bizim tarix elminin ictimai dərkində müəyyən mənada yenidən qiymətləndirilmə baş vermişdir. Məqalə milli tarixə, Azərbaycan xalqının tarixi şəxsiyyətlərinə maraqlı münasibət yaranmasına bir növ təkan vermişdir. Mən bu marağı keçmişdə baş vermiş hadisələrin özünəməxsus interpretasiyası olan Azərbaycan tarixinin "mənasının dərk edilməsi" adlandırardım. Məsələ burasındadır ki, formalaşmaqda olan informasiya cəmiyyətində zaman gələcəyə istiqamətlənmişdir. Bizim gələcəklə maraqlanmağımızın əsas səbəbi budur. Lakin gələcəyi öncədən görmək üçün bu günümüz barədə aydın təsəvvürümüz olmalıdır, eyni zamanda, keçmişin dərslərini unutmamalıyıq. Biz bunu istəsək də, istəməsək də hər birimiz keçmiş dövrün yükünü daşıyırıq və bu yükdən yaxa qurtarmaq qeyri-mümkündür.

Zaman isə insan şüuruna xas olan dəyişikliklərin - yaranma, təşəkkül, cərəyan etmə və yoxolma mərhələlərinin - qavranılması formasından başqa bir şey deyildir. Buna görə də deyə bilərik ki, insan həm təbiətdə, həm də bəşər tarixində baş vermiş hadisələrdən asılıdır. Deməli, bu günümüz özündə keçmişin izlərini daşıyır və öz növbəsində o özü də gələcəyin təşəkkülünə təsir göstərir. Zamanın keçmiş, indiki və gələcək dövrlərə bölünməsi anlayışının mahiyyəti də bundan ibarətdir. Buna görə də insanların öz keçmişinə marağını insan şüurunun təbii inikası kimi başa düşmək lazımdır.

Müasir dünyada böyük dövlətlər özlərinin geosiyasi maraq zonalarında "ikili standartlar" siyasəti yeritdiklərinə baxmayaraq, milli tarix, onun məzmunu və mərhələləri barədə düşünəndə məndə sağlam nikbinlik, layiqli gələcəyimizə səmimi inam oyanır. Mənim fikrimcə, bizim vətəndaşlarda öz keçmişinə maraq yaranmasının bir səbəbi də məhz bundan ibarətdir. Bəli, bu gün biz müşahidə edə bilərik ki, Azərbaycan cəmiyyətində öz milli tarixini öyrənməyə tələbat tükənməmişdir. Bu dərk edilmiş tələbat Azərbaycan xalqının tarixinin sovet ideologiyası çərçivəsində müəyyən obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən elmi metodologiyanın tələbləri nəzərə alınmadan tədqiq edilmiş səhifələrinin öyrənilməsi işində bizim alimlərin üzərinə çox böyük məsuliyyət qoyur. Həmin metodologiya elmi tədqiqatları istiqamətləndirməli və elmi bilikləri əsaslandırmalı olan rasional prinsip və proseslərin sistemli təhlilini nəzərdə tutur.

X X X
Lakin "Şah İsmayıl Səfəvi ali məramlı tarixi şəxsiyyət kimi" adlı məqalənin davamı olaraq nəzərdə tutulan bu işin əsas mövzusunun şərhinə başlamazdan əvvəl həmin məqaləyə ayrı-ayrı rəylərdə səslənmiş bəzi fikirlərə qayıtmaq istərdim.
Qeyd etmək lazımdır ki, həmin əsərə verilən müsbət qiymətlərlə yanaşı, bəzi məqalələrdə Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin və Şah İsmayıl Səfəvinin şəxsiyyətlərinin müqayisəsi barədə şərhlər və rəylər, habelə Şah İsmayılı Azərbaycan tarixindən hər vasitə ilə ayırmaq və onu sırf İran sivilizasiyasına aid etmək arzusu nəzərə çarpır. Şah İsmayılın özünün şəxsi keyfiyyətlərini, prioritetlərini və həyati prinsiplərinin əhəmiyyətini azaltmaqla, onun siyasi və ideoloji ətrafını ucaltmaq üçün göstərilən bəzi cəhdləri də qeyd etməmək olmaz. Həmin şərhlərin cavabsız qoyulması bu cür yazıların müəlliflərinin səhv mövqeyi ilə razılaşmaq demək olardı, bu isə Şah İsmayıl Səfəvinin siyasi irsinin yeni, daha qərəzli və səthi şəkildə qiymətləndirilməsinə rəvac verərdi.

Bəzi müəlliflərin "heyrətlənməsinə" səbəb olmuş məsələlərdən biri Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev ilə Şah İsmayıl Səfəvi arasında tarixi oxşarlıq məsələsidir. Açıq deyirəm, bununla əlaqədar söylənilən fikirlər öz məhdudluğu ilə fərqlənir və heç bir elmi tənqidə davam gətirmir, üstəlik, onlarda dərin və əsassız subyektivlik nəzərə çarpır.

Bu məsələnin qeyri-obyektiv və səhv şərh olunduğunu yəqin etmək üçün belə məqalələrin müəlliflərinin məntiqi mühakimə zəncirini izləmək kifayətdir. Onların mühakimələri buna əsaslanır ki, Şah İsmayıl Səfəvi çoxsaylı işğallar nəticəsində imperiya yaratmışdı, Heydər Əliyevin başçılıq etdiyi dövlət isə vaxtilə çox böyük dövlətin yalnız bir vilayəti idi. Açıq deyirəm, məsələyə bu cür yanaşma sağlam düşüncəyə ziddir, çünki bu yanaşmada həm Şah İsmayıl, həm də Heydər Əliyev dövrünün tarixi reallıqları, xüsusiyyətləri, onlara qalmış miras nəzərə alınmır. Bu şəxsiyyətlərin ölkə rəhbərliyinə gəldiyi dövrün xüsusiyyətlərini, sosial-siyasi və iqtisadi şəraiti, cəmiyyətin xarakterini necə inkar etmək, daxili və xarici siyasi qüvvələrin nisbətini, habelə onların dövrünün digər tərkib hissələrini necə nəzərə almamaq olar?

Bundan əlavə, məgər şəxsiyyətin böyüklüyü həmin liderin başçılıq etdiyi dövlətin ərazisinin ölçüsü ilə müəyyən edilir? Bu, yumşaq desək, absurd mühakimədir. Bir sıra dövlətlərin tarixi bu cür arqumentləri rədd edir.
Əlbəttə, az-çox savadı olan hər bir insana aydındır ki, həmin iki dövrdə vəziyyət bir-birindən əsaslı şəkildə fərqlənirdi. Şah İsmayıl güclü imperiya yaradaraq Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmiş, Ağqoyunlu dövlətinin keçmiş qüdrətinin artıq öz dövrünü başa vurmuş miskin qalıqlarını ləğv etmiş və ümumi Azərbaycan arealının bir hissəsi olan bəzi Azərbaycan vilayətlərinin separatist səylərini neytrallaşdırmışdır. Qacar, Əfşar, Rumlu və digər ən iri türk tayfaları mərkəzləşmiş vahid dövlət yaradılmasında və onun möhkəmləndirilməsində Şah İsmayılı silah və maddi resurslarla dəstəkləyirdi. Bununla bərabər, unutmaq olmaz ki, Şah İsmayıl Azərbaycanı birləşdirərkən hər halda başqa bir tarixi dövrün özünəməxsus çağırışlarını dəf edirdi.

Tarixin hər bir mərhələsi onun üçün səciyyəvi olan ictimai-siyasi proseslərin, vəziyyətin və inkişaf dövrlərinin əvəzlənməsi ilə zəngindir. Heydər Əliyevin müstəqil dövlət qurmaq yoluna qədəm qoyduğu dövr geosiyasi baxımdan daha mürəkkəb idi. O, dünyanın aparıcı dövlətlərinin Cənubi Qafqazda nüfuz, Xəzərin nefti, boru kəmərləri və sair uğrunda genişlənməkdə olan sərt və kompromissiz çəkişmələri fonunda ölkənin ayrı-ayrı vilayətlərə bölünməsinə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparmış, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanması uğrunda çox cüzi resurslarla, necə deyərlər, "topsuz və əsgərsiz" rəşadətlə fədakarlıq nümayiş etdirmişdir.

Ermənistanla müharibəni, siyasi hərc-mərcliyi, iqtisadiyyatın bərbad vəziyyətdə olmasını, ölkənin ayrı-ayrı hissələrə parçalanması, vətəndaş müharibəsi başlanması təhlükəsini nəzərə alsaq, 1993-cü ildə - Heydər Əliyev ölkəyə rəhbərliyi öz əlinə aldığı dövrdə Azərbaycanda yaranmış vəziyyəti təsəvvür etmək çətin deyil.

Bu sözləri heç də Şah İsmayılın üstünlüklərini azaltmaq kimi qəbul etmək lazım deyil, əsla! Mənim məqsədim daha sadədir - bu şəxsiyyətlərin fəaliyyətinə tarixi kontekstdən yanaşmadan, həm Heydər Əliyevin, həm də Şah İsmayıl Səfəvinin müstəqil dövlət yaratmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürdükləri dövrlərin xüsusiyyətlərini nəzərə almadan qiymətləndirən insanların səhvlərini göstərməkdir. Onlar öz dövrünün görkəmli şəxsiyyətləri olmuşlar. Şübhəsiz, onların formalaşdığı sosial-siyasi və iqtisadi şərait fərqli idi, hər ikisi müxtəlif təhdid və çağırışlara qarşı malik olduqları müqayisəyəgəlməz resurslarla mübarizə aparmağa məcbur idi. Onları birləşdirən yeganə cəhət isə Azərbaycan dövlətini yaratmaq və onu qoruyub saxlamaq ideyasıdır.

Həm Şah İsmayılın, həm də Heydər Əliyevin siyasi xəttinin ən əsas vəzifəsi güclü və müstəqil Azərbaycan yaratmaq idi. Ona görə də bu böyük şəxsiyyətlərin Vətən qarşısında xidmətlərini qiymətləndirərkən əsas meyar onların öz qarşısına qoyduğu məqsəd və vəzifələr və həmin məqsəd və vəzifələrə nail olmağa yönəlmiş fəaliyyətləri olmalıdır. Mən Şah İsmayılın və Heydər Əliyevin xidmətlərini vurğulayarkən Azərbaycanın bu böyük oğullarına lazımi qiymət vermək istəyindən çıxış etmişəm.

Xalqımız yeni dünya nizamının formalaşdığı şəraitdə özünün dünya tarix səhnəsində qalmasına görə onlara borcludur. Məhz bu səbəbdən, xalqımızın tarixində bu qeyri-adi şəxsiyyətlərin böyük roluna qara yaxmaq cəhdləri cəfəngiyat və ifrat dərəcədə qərəzli cəhdlər kimi görünür. Bəzi müəlliflərin Azərbaycan dövlətçiliyinin yaradılmasında həm Şah İsmayıl Xətainin, həm də Heydər Əliyevin rolunu kiçiltmək cəhdləri ya həmin müəlliflərdə dövlətçilik təfəkkürünün olmamasına dəlalət edir, ya da Azərbaycan tarixinin dərin reallıqlarını, onun qədim və zəngin mədəniyyətinin dəyərini anlamayanların, azərbaycanlıları öz nadir etnik tarixi olmayan insanlar kimi təqdim etməyə çalışanların həmin müəlliflərə təsirinin nəticəsidir.
Heydər Əliyev doğma xalqının ən yaxşı ənənələri ruhunda tərbiyə almış insan idi. Azərbaycanın mədəniyyəti və tarixi, Azərbaycan xalqının taleyi onun bütün dövlətçilik fəaliyyətinin meyarı idi.

Onun ana dilinə qayğıkeş münasibəti, Azərbaycanın çox zəngin mədəni irsinə qayğı ilə yanaşması, müstəqil müasir Azərbaycan dövlətinin yaradılmasına yönəlmiş səyləri - bütün bunlar əsrlər keçəndən sonra Heydər Əliyevi Şah İsmayıl Səfəvi ilə birləşdirən siyasi niyyətlərin vəhdəti haqqında danışmağa imkan verir.
Azərbaycan dövlətinin bu gün gördüyümüz şəkildə formalaşması prosesində bir neçə mərhələ müşahidə olunur. Yalnız mərkəzləşdirilmiş unitar dövlət sayəsində siyasi millətin gələcəyini təmin etmək, onun üçün tarixi inkişaf perspektivini qoruyub saxlamaq mümkün ola bilərdi. Mənim məqaləmdə Azərbaycan xalqının böyük tarixi şəxsiyyətləri, onların cəmiyyətin daxili institusional quruluşuna və konsolidasiyasına, habelə Azərbaycan dilinin dövlət dili səviyyəsinə çatdırılmasına töhfələri ilə əlaqədar iki mühüm aspekt xüsusi qeyd edilmişdir.

Məhz Azərbaycan dilinə dövlət dili statusu verilməsi müxtəlifdilli tayfa və etnosların dövlət ətrafında birləşməsinə kömək etmiş, bu isə dövlətin güclənməsi və xarici təhdidlərə davam gətirə bilməsi üçün möhkəm baza yaratmışdır.
Səfəvilər imperiyası Dərbənddən Kabilə qədər geniş ərazidə müxtəlif mədəniyyətlərin, tayfaların və xalqların konqlomeratı idi.

Onları bir dövlətdə birləşdirmək üçün dövlətçilik təfəkkürü, sərkərdə qabiliyyəti və siyasi istedad tələb olunurdu. Şah İsmayıl və onun ətrafındakılar başa düşürdülər ki, xarici təhdid və çağırışlara cavab verməyə qabil olan güclü dövlət yaratmaq ideyasını yalnız güclü sosial dəstək olduqda və hərbi-siyasi amillərdən istifadə etməklə həyata keçirmək olar. Bəli, Şah İsmayıl Azərbaycan türklərinin dövlətini yaratmışdır. Mənim fikrimcə, bu, onun tarixi fəaliyyətinin zirvəsidir. Şah İsmayılın siyasi bioqrafiyasının bu cəhəti tarixi baxımdan bizim üçün daha mühüm, daha əhəmiyyətlidir, çünki Azərbaycan türklərinin müstəqil etnik element kimi ümumi oğuz massivindən ayrılması həmin dövrdən başlanır. Azərbaycan milləti etnogenezin bütün fazalarından keçməklə formalaşır. Səfəvilərdən əvvəl də Ön Asiyada türklərin hökmranlıq etdiyi dövlətlər yaradılmışdır. Məsələn, Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu imperiyaları Azərbaycan ərazisində dövlətçiliyin inkişafında mühüm rol oynamışlar.

Azərbaycan türklərinin sıx birləşməsi prosesinin əsası məhz həmin imperiyalar dövründə qoyulmuşdur. Lakin onlar heç vaxt Şah İsmayıl dövründəki kimi təqdim olunmamışdı. Şah İsmayıl Azərbaycan türklərinin dövlətçilik ənənəsini daim yaşadan xalq olduğunu sübut edə bilmişdir. Səfəvilər imperiyası azərbaycanlıların siyasi və etnik tarixində parlaq səhifələrdən biridir və bu reallığı olduğu kimi qəbul etmək lazımdır.
Azərbaycan türkləri dövlətin əsas dayağı statusunu saxlamaqla hərbi və siyasi elitanı təşkil edirdilər. Lakin məhz Şah İsmayıl Xətainin Azərbaycan dilində qanunverici fəaliyyətini aktiv tətbiq etməsi faktı orta əsrlərdə Azərbaycan türklərinin siyasi elitasının və savadlı təbəqəsinin formalaşmasına kömək etmişdir. Həmin dövrdə məhz vahid dövlət dili etnik şüurun təşəkkülünün əsası olmuşdur, əks halda nə sıx birləşmiş xalq ola bilər, nə də onun tarixi. Buna görə də bütün dövrlərdə assimilyasiya siyasətini yeridənlər, ilk növbədə, xalqı öz ana dilindən məhrum etməyə çalışırdılar.

Şah İsmayıl Xətainin dövrü əhalinin vahid siyasi məkana və bir sıra sahələrdə dövlət dili ilə yanaşı, Səfəvilər dövlətində məskunlaşan digər etnosların və tayfaların dillərinin də tətbiq edildiyi polietnik dövlətə mənsub olmasını dərk etməsi ilə əlamətdar olsa da, milli dil ideyası yalnız XX əsrin əvvəlində daha konkret təcəssümünü tapmış, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 1918-ci il iyunun 27-də Azərbaycan dilini dövlət dili elan etmişdir. Lakin bütün Şərqdə, o cümlədən türk-islam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süqut edəndən sonra Azərbaycan dili də müvəqqəti olaraq dövlət dili statusunu itirmişdir. Həm də bu, Gürcüstanda və Ermənistanda müvafiq surətdə gürcü və erməni dillərinin rolunun artması fonunda baş verirdi.

Keçən əsrin 50-ci illərinin ortalarında Azərbaycanda sübut etməyə çalışırdılar ki, hətta ən qəddar rejimlər, antimilli siyasət və cəza tədbirləri də xalqın şüurunda öz milli dilinin qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi ideallarını məhv edə bilməmişdir. Lakin bu cəhdlər də boğulmuş, belə təşəbbüs göstərənlər isə N.Xrusşov və onun ətrafı tərəfindən repressiyalara məruz qalmışdır.

Yalnız 1969-cu ildə Heydər Əliyev Azərbaycanın rəhbəri olandan sonra Azərbaycanın SSRİ-də ən qabaqcıl respublikalardan birinə çevrilməsi üçün mürəkkəb şəraitdə geniş islahat proqramları həyata keçirməyə başlamışdır. Onun ilk addımlarından biri ədalətin bərpa edilməsi, o cümlədən Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi istifadə edilməsi məsələsini qaldırdıqlarına görə nahaq yerə zərər çəkən Azərbaycan xadimlərinin reabilitasiyası tədbirləri olmuşdur.
Məhz Heydər Əliyevin yorulmaz səyləri, onun zəkası və istedadı, həyata keçirdiyi çevik dövlət siyasəti sayəsində 1970-80-ci illər Azərbaycan tarixinə milli dirçəliş illəri kimi daxil olmuş, XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəli isə müstəqil dövlətçiliyin qazanılması və bərqərar edilməsi illəri olmuş, Azərbaycanın çiçəklənən müasir dövlət kimi inkişafının əsasını qoymuşdur. Bu tarixi hadisələr Azərbaycan xalqında həyatsevər dünyagörüşü, həqiqi vətənpərvərlik, öz milli ərazisinin müdafiəsi uğrunda qəhrəmanlıq nümunələri doğurmuşdur.

Məgər Heydər Əliyevin və Şah İsmayıl Səfəvinin Azərbaycan qarşısında bu və digər xidmətləri onları oxşar tarixi şəxsiyyətlər, həqiqi vətənpərvərlər, öz dövrünün siyasi dühaları hesab etmək üçün bizə mənəvi haqq vermirmi? Onlar müstəqil Azərbaycan dövlətinin yaradılması uğrunda yorulmadan mübarizə aparır, iqtisadi tərəqqinin, elmin, mədəniyyətin, Azərbaycan dilinin və s. qeydinə qalırdılar.
Professor Nizami Cəfərov yazır: "Şah İsmayıl dövründən başlanan müstəqil Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixində Heydər Əliyev yaratdığı ideologiyanın miqyasına və onun həyata keçirilməsi imkanlarına görə bir siyasi lider (və milli dövlətin qurucusu) kimi, ikinci şəxsiyyətdir" (bax: "Yeni Azərbaycan" qəzeti, 6 fevral 2007-ci il).

Etiraf edək ki, subyektiv mülahizələrin rudimentar xarakterini nəzərə alsaq, ictimaiyyətin bəzi nümayəndələrinin, o cümlədən yüksək elmi rütbələri və dərəcələri olan ziyalıların təfəkkür səviyyəsi məni təəccübləndirir. Bizim tariximizə bu cür münasibət qeyri-kamilliyin, daha geniş miqyasda, dövlətçilik mövqeyindən düşünmək qabiliyyəti olmamasının, bəlkə də primitivizm təzahürlərinin göstəricisidir. Əksər hallarda məhz bu cür mövqe bizim tarixşünaslığı qiymətli əsərlər və tədqiqatlarla zənginləşdirməyə mane olur. Bu, izsiz ötüb keçmir. Əgər bu gün bizim vətəndaşların bir qismində müəyyən xarici dairələrin dövlətimizə, onun tarixinə qarşı qərəzli siyasətinə biganəlik, laqeydlik müşahidə ediriksə, bu, müəyyən dərəcədə, onlarda tarixi şüur formalaşdıra bilməmiş milli tarix elminin öyrədilməsindəki ciddi boşluqların nəticəsidir. Zənnimcə, bu barədə ciddi düşünməyə dəyər.

Mənim toxunmaq istədiyim daha bir mövzu Şah İsmayıl Səfəvini məxsusi Azərbaycan hökmdarı hesab etməyə şübhə ilə yanaşmaq məsələsidir. Mən öz məqaləmdə bu məsələnin birmənalı və yetərincə ətraflı izahını vermişəm. Təkcə bunu əlavə etmək olar ki, Şah İsmayılın hansı din altında fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq, həm o özü, həm də onun məsləkdaşları Azərbaycan türkləri idi. Səfəvilər dövləti Azərbaycan ərazisində yaradılmışdı, onun mərkəzləri Azərbaycan şəhərləri Ərdəbil və Təbriz idi. Orduda və sarayda Azərbaycan dili əsrlər boyu hakim mövqe tutmuşdur. Şah İsmayıl öz ədəbi əsərlərini məhz Azərbaycan dilində yazır, dövlət fərmanlarını bu dildə verirdi. Əgər V.V.Bartold, İ.P.Petruşevski və V.F.Minorski kimi görkəmli şərqşünaslar Şah İsmayılı Azərbaycan türkü kimi qəbul etməkdən imtina edənlər üçün avtoritet deyildirsə, onda bir sıra başqa Qərb tədqiqatçılarının fikirlərinə də istinad etmək olar. Onların elmi əsərləri bəzi "başabəla alimlərin" belə bir yanlış fikrini təkzib edir ki, guya Qərb şərqşünasları İsmayılı və bütövlükdə səfəviləri Azərbaycan türkləri kimi qəbul etməkdən birmənalı şəkildə vaz keçir, guya Qərb yekdilliklə onları fars və ya kürd sülaləsi hesab edir.

Fransız iranisti, İran və Orta Asiya tarixinə dair bir sıra maraqlı əsərlərin müəllifi Jan-Pol Ru özünün "İranın və iranlıların tarixi" kitabında Şah İsmayıl Səfəvinin mənşəyi haqqında yazır: "Şah İsmayıl Azərbaycana mənsub olan Ərdəbildə anadan olmuşdur və onun ailəsi əsası Şeyx Səfiəddin tərəfindən qoyulmuş və əyalətin sərhədlərindən kənarda çoxdan geniş şöhrət tapmış Səfəviyyə və ya Səfəvilər dini ordeninə mənsub idi.

...Onu (Səfəvilər dövlətini) iranlılar deyil, türklər yaratmışdılar və idarə edirdilər, onlar hələ uzun müddət onun hökmdarları olacaqlar. Hətta, bu gün bəzilərinin inandırıcı arqumentlər göstərmədən dedikləri kimi, Şah İsmayıl kürd doğulmuş olsa belə, o, türkə oxşamaq üçün yetərincə türkləşmişdi. Onun xarakterinin çox cizgiləri, əməllərinin çoxu Mərkəzi Asiya çöllərindən olanlara xas idi. Şah İsmayıl ərəb dilində də, fars dilində də danışmağı və yazmağı bacarırdı, buna baxmayaraq, özünün əsas ədəbi əsərlərini məhz türk dilində yazırdı və yeri gəlmişkən, heç də zəif olmayan bu əsərlər onu Xətai təxəllüslü böyük şair kimi tanıtmışdı. O, türkdilli qızılbaşlar mühitində yaşayır, şeirlərini və təbliğat xarakterli bir sıra namələrini coğrafi baxımdan ondan uzaq olanlar üçün yazırdı (Bax: Жан-Пол Ру. "История Ирана и иранцев. От истоков до наших дней". Пер. с французского: Некрасов М.Ю. Москва, 2012, стр. 302, 305).

Digər məşhur fransız tarixçi və türkoloq Jan-Lui Bake-Qramontun dəlilləri də az inandırıcı deyildir. O da Şah İsmayılı türk hökmdarı hesab edərək yazır: "İsmayıl, hətta fars dilini tamamilə inkar etməsə də, şübhəsiz, türk kimi düşünür və türklər haqqında fikirləşirdi. Yarımköçəri türk tayfalarına yaxın və aydın dildə danışan və Azərbaycanda ideal türk dövləti yaratmış İsmayıl onların nəzərində ilahiləşmişdi. Həmin tayfalar bu ideal türk dövlətini Osmanlı Türkiyəsindən üstün tuturdular, Osmanlı Türkiyəsinin təbəəsi olmağı özləri üçün qəbuledilməz sayırdılar.
...Şah İsmayıl yarımköçəri qızılbaş tayfalarının hamılıqla qəbul edilmiş rəhbəri idi, onu taxt-taca bu tayfalar gətirmişdi (Жан-Луи Бакэ-Грамонт. "Взлёт могущества Османской империи: События (1512-1606)". (На французском языке), в книге "История Османской империи". Под ред.: Р.Мантрана. Париж, 1989, стр. 142).

Lakin Səfəvilər imperiyasının türk tayfalarının şücaəti sayəsində yaradılmasına və genişlənməsinə baxmayaraq, Jan-Pol Ru bu imperiyanın hökmdarlarının çox müxtəlif mədəniyyətlərin və xalqların mövcud olduğu böyük bir məkanda vahid millət yaratmaq və vahid siyasi-ideoloji dəyərlər sistemi formalaşdırmaq sahəsində hətta qeyri-ardıcıl cəhdlərini yüksək qiymətləndirməyi zəruri hesab edir.
O yazır: "Türklərin əldə etdiyi geniş hakimiyyətə baxmayaraq, (yeri gəlmişkən, sonradan onları məhdudlaşdırmağa çalışırdılar), tədricən millət və ya ona xeyli oxşar birlik formalaşmışdır. Bu sülalənin banisi, eləcə də onun varisləri labüd böhranlara baxmayaraq, əvvəllər çox vaxt müxtəlif hakimiyyətlərə tabe olan, öz aralarında vuruşan, müxtəlif dialektlərdə və dillərdə danışan, müxtəlif dinlərə etiqad edən, inkişafın müxtəlif mərhələlərində olan və şəhərli, kəndli, yaxud köçəri olmalarından asılı olaraq tamamilə fərqli həyat tərzi keçirən insanları bir dövlətdə birgə həyat sürməyə dahiyanə şəkildə öyrədə bilmişdilər" (Bax: Жан-Пол Ру. Там же, cтр. 306).

Bütün orta əsrlər boyu Azərbaycanın məhz Səfəvilər dövründə İran ilə Azərbaycanı birləşdirmiş imperiyanın siyasi mərkəzi kimi rəsmi status qazanması faktı bu sülalənin Azərbaycan dövlətçiliyi ilə birbaşa və ayrılmaz qarşılıqlı əlaqəsini də təsdiq edir.
1590-cı ildə Şah Abbas (1587-1629) osmanlılarla sülh müqaviləsi bağlayır. Şah Abbas onun əlində qalmış ərazini müstəqil inzibati vahid kimi "Azərbaycan" adlandırır. XVI əsrdə yaşamış məşhur Azərbaycan tarixçisi İsgəndər Münşi yazır: "Şah Abbas Səfəvilərdən miras qalmış ərazinin qürurla səslənən "Azərbaycan" adını saxlamışdır. Ərdəbil Azərbaycanın paytaxtı elan edilir. 1592-ci ildə Zülfüqar xan Qaramanlı ilk Azərbaycan bəylərbəyi təyin edilir (Bax: Ч.Каджар. "Выдающиеся сыны древнего и средневекового Азербайджана". Баку, 1995, стр. 298).
Azərbaycanın Səfəvilərdən miras qalmış ərazi elan edilməsi Şah İsmayılın Azərbaycanı imperiyanın mərkəzinə, özəyinə, siyasi və ideoloji dayağına çevirmək üzrə fəaliyyətinin məntiqi yekunu olmuşdur. Yəni, Şah İsmayılın dövründə de facto yaradılan Şah Abbasın dövründə de jure oldu. Azərbaycanın paytaxtı kimi nə üçün Ərdəbil şəhərinin elan edilməsinin səbəbi də aydındır. Vaxtilə Səfəvilər sülaləsi məhz bu şəhərdə yaranmış, həmin sülalənin nümayəndələri Azərbaycanın pərakəndə ərazilərini birləşdirməyə buradan başlamışlar. Onu da qeyd etməliyəm ki, bu dövrdə Azərbaycanın bəzi əyalətləri müvəqqəti də olsa Osmanlılar tərəfindən işğal edilmişdi.

Bu ənənə İranda türk sülaləsi Qacarlar (1795-1925) devrilənə qədər qorunub saxlanmış, dövlət çevrilişi nəticəsində hakimiyyət mənşə etibarilə etnik farslar olan Pəhləvilərin əlinə keçmişdir. Mənim fikrimcə, İsmayılın Azərbaycan tarixində böyük şəxsiyyət olmasını etiraf etmək üçün bu sübutlar sağlam düşüncəli hər bir insan üçün kifayətdir.
Mən daha bir aspektin şərh edilməsini zəruri sayıram. Bu, İsmayılın "formal siyasi fiqur" olması barədə ittihamlardır. Bəziləri heç bir ciddi dəlilə malik olmadıqları halda iddia edirlər ki, 14 yaşlı gənc İsmayıl Səfəvilər imperiyası kimi qüdrətli dövləti heç cür yarada və idarə edə bilməzdi. Onun əvəzinə bu məsələni ətrafındakılar həll etmiş, o isə yalnız görüntü olmuşdur. Bəli, İsmayılın Səfəvilər imperiyasını təkbaşına yaratmasını və bütün hərbi uğurların yalnız onun igidliyi sayəsində qazanılmasını iddia etmək məntiqsiz olardı. Bu, real deyildir. O da həqiqətdir ki, İsmayılın çox möhkəm və mütəşəkkil ətrafı vardı, buradakı insanlar da mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan dövlətinin yaradılması uğrunda mübarizə aparır, ona məsləhətlər verir, onu istiqamətləndirirdilər. Hadisələrin sonrakı gedişi də göstərdi ki, bu insanların niyyəti İsmayılı nominal siyasi fiqura çevirmək və hakimiyyət sükanını öz əllərinə almaq deyildi. Onun məsləkdaşları hərb işində peşəkarlar, Azərbaycan torpaqlarının birləşdirilməsi uğrunda mübarizə yoluna qədəm qoymuş vətənpərvərlər idi. Vahid Azərbaycan dövlətinin yaradılması uğrunda İsmayılın əcdadları tərəfindən başlanmış siyasi mübarizənin davamçıları və tərəfdarları olan bu adamlar Şah İsmayılın dövründə öz rollarını son ana qədər ləyaqətlə yerinə yetirmiş və öz ideallarına sadiq qalmışlar.

Şah İsmayılın dövrü barədə danışarkən müxtəlif mərhələlərdə hər bir yürüşün strateji və taktiki vəzifələrini və dəyişən məqsədlərini aydınlaşdırmaq, işğalçılıq siyasətinin mahiyyətini və mərkəzləşdirilmiş Azərbaycan Səfəvilər dövləti yaratmaqdan ibarət olan dərin mənasını başa düşmək lazımdır. Şah İsmayıl Səfəvinin tərcümeyi-halı təkcə döyüşlərin siyahısı deyil, həm də Ön Asiyanın bir sıra xalqlarının həyatında böyük rol oynamış çoxşaxəli siyasi fəaliyyətinin təzahürüdür.
Şah İsmayılın çox gənc olmasına baxmayaraq, onun sərkərdə istedadı, döyüşçü cəsarəti və hökmdar zəkası Şərqdə və Qərbdə hökmdarları, o dövrün görkəmli adamlarını həmişə heyran etmişdir və bu gün də heyran edir. Şah İsmayıl Səfəvinin dövlətin siyasi-hüquqi quruluşuna baxışları onun uşaqlıq illərindən, Qızılbaşlar hərəkatının başçısı kimi fəaliyyətə hazırlandığı və bu ruhda tərbiyə edildiyi dövrdən formalaşmışdır. Onun şəxsi və siyasi keyfiyyətlərinin formalaşması üçün Səfəvi əmirləri və digər türk tayfalarının başçıları da səy göstərmiş, lakin bu keyfiyyətlər əsasən çoxsaylı daxili siyasi amillərin təsiri altında yaranmışdır. Təsadüfi deyildir ki, görkəmli ingilis filosofu və dövlət xadimi F.Bekon (1561-1626) İsmayılın məziyyətlərinə heyran qalmış və onu Avropa tarixinin görkəmli siyasi xadimləri sırasına aid etmişdir. Jan-Pol Ru isə cəsarətlə daha irəli gedərək İsmayılı vunderkind adlandırmış, bununla bərabər, ətrafındakı insanların böyük xidmətlərini inkar etməmişdir (Bax: Жан-Пол Ру. Там же, cтр. 304).
Lakin unutmamalıyıq ki, dünya tarixində Şah İsmayıl dövlət başçısı səlahiyyətlərinin istər kollegial şəkildə (regent şurası), istərsə də təkbaşına (regent) həyata keçirilməsinin öz ətrafına etibar edildiyi yeganə nümunə deyildir. Regentlik (latın dilində regere - idarə etmək, şahlıq etmək) dövlət hüququ institutu kimi varis azyaşlı olduqda elə həmin Türkiyədə, Avropada və Şərqdə geniş yayılmışdı. Belə hallarda varis idarəetmə sükanını öz əlinə almağa hazır olana qədər onun ətrafındakılar və ya konkret kişi, yaxud qadın regent ölkəni idarə edirdi.
Artıq qeyd etdiyim kimi, Güntay Gəncalp özünün "Səfəvilər" kitabında (Bakı, 2012) belə hesab edir ki, Şah İsmayıl Azərbaycan türklərinə son 500 il ərzində yalnız fəlakətlər və həlledilməz problemlər gətirmişdir. Şah İsmayıl hakimiyyəti ələ keçirmək və onu əldə saxlamaq üçün türkləri parçalamış, şiəliyə dövlət ideologiyası xarakteri vermiş, fars dilini ucaltmaqla türk dilinin funksiyalarını məhdudlaşdırmış, bununla da İranda Azərbaycan türklərinin öz milli mənlik şüurunu itirməsinin təməlini qoymuşdur. Onun fikrincə, Səfəvilərin Azərbaycan tarixində rolu belə olmuşdur. O, Səfəvilərin kimliyi məsələsinə özünün fərqli baxışı olmasını gizlətmir.
G.Gəncalpın çoxsaylı mənbələr əsasında yazdığı kitab müəllifin türk etnosunun taleyi haqqında düşüncələrinin nəticəsidir. Ancaq bununla belə, müəllif oxucunu inandırmağa çalışır ki, onun tədqiqatı tarix fəlsəfəsi prinsiplərinə əsaslanır, lakin bu kitab konkret tarixi mərhələnin dərk edilməsinə səhv yanaşma prinsipindən məhrum deyildir. Əgər bu işi məhz onun mövqeyindən təhlil etsək, asanlıqla görmək olar ki, burada subyektivizm də az deyildir. Amma müəllifi bunda günahlandırmaq olmaz. Çünki emosional tərkib hissə ölkə tarixinin Şah İsmayıldan sonrakı dövrünün müəllif tərəfindən qavranılmasının və dərk edilməsinin nəticəsidir.

Şübhə yoxdur ki, Şah İsmayıl islamda əsas cərəyanlardan biri olan şiəlikdən özünün başlıca məqsədinə çatmaq - mərkəzləşdirilmiş dövlət yaratmaq üçün istifadə etmişdir. Lakin bu, onun təqsiri deyildir ki, sonralar şiəliyin məzmunu xeyli siyasiləşdirilmiş və yeni əlavələrlə dəyişdirilmiş, bunlar da Şah İsmayıl irsinə G.Gəncalp tərəfindən bu cür sərt tənqidi münasibət üçün əsas olmuşdur.

Yuxarıda deyilənlərə onu da əlavə etmək olar ki, 1979-cu il İslam İnqilabına qədər İranın dövlət idarəçiliyində dinin rolu Osmanlı İmperiyasında dinin tutduğu yerdən fərqlənirdi. İranda Məhəmməd Rza Şah Pəhləvi devrilənə qədər dinin təşkilati-siyasi statusu olmamışdır. Ümumiyyətlə, islamda ruhanilərin, məsələn, papa taxt-tacının birləşdirdiyi katolisizmə oxşar ciddi institusional təşkilatı yoxdur. Əslində dünya ölkələrinin əksəriyyətində dini funksionerlər sıx birləşmiş ruhani ictimai institutu yaratmırdılar.
İran şahından fərqli olaraq, Türkiyə sultanları 1517-ci ildən sonra islam dünyasının formal başçısı kimi həm sultan, həm də xəlifə titullarına malik idilər. Bu, islam dünyasında imperiya istilalarına, həmçinin müsəlman ölkələri - Səfəvilər, Misirdə Məmlüklər dövləti və başqa dövlətlərlə qanlı müharibələrə əsas verirdi.
İ.Fadeyevanın yazdığı kimi, "Osmanlı imperiyasında dövlət konsepsiyası yalnız dini kontekstdə məna kəsb edirdi. Din həm siyasi rəhbərliyin mövcudluğunu, həm də onun sabitliyini təmin edir, bu isə hökumətə güvəncin minimuma endirilməsi yolu ilə əldə olunurdu" (Фадеева И. "Концепция власти на Ближнем Востоке". М. 1993 г., стр. 63).

Bundan əlavə, bütün yerli hakimiyyətin islam ruhanilərinin himayəsi və sayıq nəzarəti altında olduğu Osmanlı imperiyasında din mərkəzlə ucqarlar arasında əlaqələndirici vasitə idi.
Şah İsmayıl haqqında məqaləmə şərhləri və rəyləri ümumiləşdirərək istərdim ki, biz milli tarixə baxışımızı və münasibətimizi dəyişək, şəxsiyyətlər haqqında mühakimə yürüdərkən öz subyektiv baxışlarımızdan və ya ideoloji mülahizələrdən çıxış etməyək. Bu şəxsiyyətlərin böyük məqsədə nail olmaq yolunda az əhəmiyyətli faktlara gəldikdə isə, bunu onların təqsiri hesab etmək olmaz. Şah İsmayıl və Heydər Əliyev kimi tarixi şəxsiyyətlər öz zəkaları ilə həm bu günümüzü görmək, həm də gələcəyə nüfuz etmək qabiliyyətinə malikdirlər. Məhz strateji uzaqgörənlik keyfiyyətləri onların siyasi qərarlarının dinamikasını təmin edirdi.

Hətta tarixçilərin əsərlərində rast gəlinən sənədlərin əsli də bu gün başqa şəkildə interpretasiya edilir, çünki vaxtilə həmin sənədlər öz dövrünün vəzifələrindən və tələbatından irəli gələn konkret siyasi maraqları qorumaq məqsədilə yaradılmışdır. Şübhəsiz, Şah İsmayıl Səfəvi mövzusuna müraciət edən tarixçilərin əsərlərinə siyasət və zaman da öz təsirini göstərmişdir. Lakin əvvəlki səhvlərin təkrarlanmaması və tarixi ədalətin bərpa edilməsi naminə, Azərbaycan tarixinin öyrənilməsinin lap əvvəldən idrak nəzəriyyəsini, tarix fəlsəfəsinin bu və ya digər tarixi fenomeni kompleks yanaşma yolu ilə, onu doğurmuş bütün hallar nəzərə alınmaqla qiymətləndirməyə imkan verən müddəalarını istisna edən, daha çox faktoqrafiyaya, hadisələrin təsvirinə əsaslanan metodologiyası kökündən dəyişməlidir. Ciddi tədqiqatçı tarixi dövrün hüdudlarından kənara çıxa bilməz, çünki zaman onun fikirlərinə sirayət etməlidir.
Hər hansı tarixi şəxsiyyətin fəaliyyətini və ya prosesin mahiyyətini real, obyektiv və korrekt şəkildə qiymətləndirmək üçün ilk növbədə, onların meydana gəlməsi şəraitini, təşəkkülünə əlverişli mühit yaradan amilləri, əvvəlki dövrlərin oxşar hadisələri ilə müqayisədə onun əhəmiyyətini öyrənmək və yalnız bundan sonra xronologiyanın təfərrüatına varmaq lazımdır. Əks halda biz əcdadlarımızın fəaliyyəti sayəsində malik olduğumuz zəngin tarixi irsi tamamilə itirərik. Daim yadda saxlamaq lazımdır ki, bədxahlarımız həqiqətən bizə məxsus olanları mənimsəməyə çalışırlar və təəssüf ki, biz onların əhatəsindəyik.

Böyük şəxsiyyətlər, bir qayda olaraq, müəyyən tarixi fazanı və ya epoxanı əks etdirirlər. Makedoniyalı İsgəndərin fəthləri o dövrdə yaranmış tarixi şəraitə uyğun idi. Lakin tarixin heç də bütün dövrlərində zamanın irəli sürdüyü məsələləri reallaşdırmağa qabil olan şəxsiyyətlər yaranmır. Digər tərəfdən, əgər Makedoniyalı İsgəndərin və ya Çingiz xanın fəthləri üçün müvafiq tarixi şərait olmasaydı, yeni hərbi doktrina işlənib hazırlanmasaydı və texniki üstünlük yaranmasaydı, qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaq üçün təkcə dahilik kifayət etməzdi. Deməli, tarixi məsələnin həll edilməsi üçün müvafiq tarixi şərait, insan potensialı, hərbi-texniki potensial və bunun üçün zəruri keyfiyyətlərə malik olan şəxsiyyət yetişməlidir.

Tarixçilərimiz tarixi faktların şərhi və onların nəzəri cəhətdən dərk edilməsi metodları barədə ciddi düşünməlidirlər, əks halda milli tarixşünaslıq, məşhur ingilis filosofu Robin Corc Kollinqvudun (1889-1943) təbirincə desək, "qayçı və yapışqan" mexanizminə, faktların cansıxıcı təsvirinə çevrilər. Azərbaycan xalqının tarixi rəngarəngdir, nadir xarakterli epoxa və cəmiyyətlərin ardıcıllığı əvəzedilməzdir. Buna görə də tarixçinin vəzifəsi xalqın siyasi və mənəvi mədəniyyətini təşkil edən tarixi bütövlüyü gerçəkliyin özündə tapmaqdır.

Azərbaycanlılar vaxtilə onu özünün vətəni hesab edən müxtəlif etnosların birləşdiyi böyük dövlətin varisləridir. Sələflərimizdən bizə bənzərsiz tarix, xalqımızın yaşadığı areal, zəngin mədəniyyət və tolerantlıq ənənələri miras qalmışdır. Atalarımız, babalarımız və ulu babalarımız Azərbaycan dövlətçiliyinin gələcək nəsillər üçün təməlini kərpic-kərpic qurmuşlar. Bütün bu qiymətli sərvət Azərbaycan xalqına mənsubdur. Bu yerdə Avraam Linkolnun məşhur "of the people, for the people, by the people" ("xalqa məxsusdur, xalq üçündür və xalq tərəfindən rəhbərlik edilir") kəlamı yada düşür. Bununla bərabər, biz müsəlman Şərqi tarixində ilk demokratik cümhuriyyətin varisləriyik. 1918-ci ilin mayı Azərbaycan milli ideyasının ilk dəfə həyata keçməsinin rəmzinə çevrilmişdir. Gənc dövlətin baniləri Azərbaycanın beynəlxalq aləmdə müstəqil dövlət kimi tanınması uğrunda kəskin mübarizə aparmalı olmuşlar. Lakin böyük dövlətlərin maraqları, siyasi şərait Azərbaycan dövlətinin qorunub saxlanması yolunda ciddi maneəyə çevrilmişdir. XX əsrin əvvəlində müstəqil Azərbaycan dövlətinin amansızcasına məhv edilməsinə baxmayaraq, 70 ildən sonra xalqımız əcdadlarımızın vəsiyyətlərini həyata keçirmişdir. 1970-80-ci illərdə (özü də mərkəzi hakimiyyət tərəfindən total nəzarət şəraitində!) milli mənafelərin savadlı və ardıcıl surətdə reallaşdırılması 1980-ci illərin axırlarında ölkədə xalq hərəkatının genişlənməsinin bünövrəsini hazırlamış, 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyinin bərpa edilməsi üçün platforma yaratmışdır.

XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəli Azərbaycanın nurlu zəka sahibləri tərəfindən xalqın Azərbaycan dövlətinin bərpa edilməsi ideyasının həyata keçirilməsi uğrunda mürəkkəb mübarizə dövrü olmuşdur. 1969-cu ildə bu ideya-siyasi estafeti Heydər Əliyev qəbul etmişdir. Məhz o, 1991-ci il noyabrın 17-də Naxçıvanda azad Azərbaycanın bayrağını qaldırmış, məhz o, bizə vəsiyyət etmişdir ki, bu bayraq heç vaxt enməsin. Heydər Əliyev 1993-cü ilin ortalarından başlayaraq müasir tipli müstəqil Azərbaycan dövlətinin təməlini qoymaqla əcdadlarımızın çoxəsrlik arzusunu həyata keçirmişdir. O, ölkəyə sabitlik gətirmiş, onu ağır siyasi və iqtisadi böhrandan çıxarmış, ölkənin dağılmasının qarşısını almağa, vətəndaş müharibəsinə son qoymağa nail olmuş, cəmiyyəti sıx birləşdirmişdir. Bu gün malik olduqlarımızın hamısı onun siyasi uzaqgörənliyi, sarsılmaz iradəsi və güclü xarakteri sayəsində mümkün olmuşdur. Heydər Əliyev müasir Azərbaycanın memarı kimi tarixə düşmüşdür.

X X X
Məlum olduğu kimi, tarix elmdir. Lakin bəşəriyyətin keçmişini konkret müxtəliflikləri nəzərə almaqla öyrənən məxsusi elmdir. Onun vəzifəsi bizim müşahidəmiz üçün əlçatmaz olan hadisələri öyrənməkdir. Bu hadisələr məntiqi yolla öyrənilir, nəticədə tarixçi bizim üçün əlyetərli mənbələri təhlil edərək öz idraki maraqlarına aid nəticələr çıxarır.
Alman filosofu Georq Zimmel (1858-1918) yazırdı ki, tarixin vəzifəsi "təkcə dərk edilmişi deyil, həm də arzu ediləni və hiss olunanı dərk etməkdir. Bu məsələ isə yalnız o halda həll edilə bilər ki, hər hansı psixi şəraitdə fəaliyyətdə olan şəxsin arzu etdiyi həm də yazan tərəfindən arzu olunsun, hiss edilmişləri o da təzədən hiss etsin" (Bax: Георг Зиммель "Философия истории". М. Книжное дело. 1898, стр. 18).

Tarix elmi hadisələrin ardıcıllığını bərpa etməyə çalışır. O, elmi qanunlardan tarixi bütövlüyün öyrənilməsi üçün bir vasitə kimi istifadə edir. Lakin bəzi tədqiqatçılar tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını inkar edirlər. Tarixi qanunların mövcudluğunun əleyhdarlarının fikrincə, tarix vahid qanuna uyğunlaşdırılması mümkün olmayan nadir hadisələrdən və proseslərdən ibarətdir. Hər bir tarixi hadisənin öz spesifikası, asılılıqları və qarşılıqlı əlaqələri vardır.

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını inkar edənlərin mövqeyi qüsursuz deyildir. Tarixdə obyektiv və subyektiv amillər arasında əlaqə vardır. Tarixi hadisələrin səbəblərinin məzmununu yalnız bu iki amilin qarşılıqlı təsiri nəticəsində açıqlamaq mümkündür. Məhz bu səbəbdən tarixi prosesin qanunauyğunluğu problemlərinə aydınlıq gətirən yeni yanaşmalar axtarışı vacibdir.
Hər bir tarix, istər konkret dövrün tarixi olsun, istərsə də böyük hadisələrin tarixi - bu, həmişə müəyyən bütövlüyün tarixidir. Tarix elmi bu bütövün mənasını dərk etməyə çalışanda o, fəlsəfəyə çevrilir. Tarix elmi faktların ardıcıl şərhi ilə kifayətlənmir, təfəkkür qanunlarına əsaslanaraq onları bir-biri ilə əlaqələndirir. Tarixi hadisələrdə heç vaxt səbəb bir olmur. Buna görə də tarixin ən mühüm problemi anlama problemidir, yəni tədqiqatın predmetini qarşılıqlı əlaqəli şəkildə dərk etməkdir. Anlama yalnız o halda mümkündür ki, onun yönəldiyi obyektə məna verilsin. Tarixi anlama prosesində müəyyən dəyərə malik olanın və müəyyən maraq doğuranın dərk edilməsi baş verir. Anlamaq - hadisələrin əlaqəsini aşkar müəyyən etmək, idrakın predmeti və keçmiş hadisənin inikası ilə bağlı müəyyən psixi prosesi canlandırmaq deməkdir.

İstənilən tarixi hadisələr yalnız o şərtlə anlaşıla və düzgün qiymətləndirilə bilər ki, onlar konkret tarixi şəraitdə və əlaqəli şəkildə nəzərdən keçirilsin. Hər bir hadisəyə tarixi mövqedən, başqa hadisələrlə, tarixin konkret təcrübəsi ilə əlaqəli şəkildə yanaşmaq lazımdır. Məsələn, Makedoniyalı İsgəndər Şərqə istilaçı yürüşlərini təkcə dünyanın hökmdarı olmaq istədiyinə görə yox, həm də o səbəbdən başlamışdı ki, İran imperiyası analoji məqsədlər güdərək yunan dünyasını təhdid edirdi.

Tarix elmi yalnız təsviri xarakter kəsb edə bilməz. O, cəmiyyətin elementlərini, əlaqələrini, strukturlarını, tarixi prosesin mexanizmlərini aşkar etməlidir. Faktların toplanması, onların sistemləşdirilməsi və bir-biri ilə əlaqəli şəkildə təhlil edilməsi - bütün bunlar tarix elminin daxili əsasıdır. Hətta bu halda da tarix elmi cəmiyyətin inkişafının faktoqrafik mənzərəsini yaradır. Bu prosedur bir elm kimi tarixin yalnız bir cəhətidir. Nəticədə təhkiyə və təsvir tarixdə mühüm yer tutur. Lakin tarix elminin dəyəri hadisələrin mahiyyətini anlamağa və izah etməyə cəhd göstərmədən, yalnız onları söyləməkdən ibarət deyildir. Tarixçi toplanmış faktlar əsasında cəmiyyətin həyatında ayrı-ayrı hadisələrin və proseslərin mahiyyətini, ayrı-ayrı ölkələrin və xalqların tarixi inkişafında başqaları ilə müqayisəli xüsusiyyətlərini anlayır. Toplanmış və bir-birindən asılı olaraq tədqiq edilmiş faktlar və nəticələr məcmusunun nəzəri ümumiləşdirilməsi, onların dərk edilməsi bir elm kimi tarixin ikinci tərəfidir.

Tarix elminin bu iki tərəfinin vəhdəti və qarşılıqlı əlaqəsi ayrılmazdır. Bu prinsipin pozulması bu və ya digər cəmiyyətin tarixinin dərk edilməsinə yanlış yanaşmaya gətirib çıxarır. Tarixi idrakın elmiliyi heç də həmişə tarix elminin mahiyyəti ilə müəyyən edilmir. Tarix elminin inkişafında tarixin predmetinin, vəzifələrinin dəyişməsi və anlayışı ilə bərabər, həm də tarixi hadisələrin dərk edilməsi və başa düşülməsi metodu dəyişmiş, tarixin elmi idrak metodu yaranmışdır.

"Tarix bir elm kimi ən inandırıcı şəkildə göstərir ki, elmin məqsədi təkcə öyrənilən hadisələri izah etmək deyil, həm də onları anlamaqdır... Hər bir elmin məqsədi izah etməkdir. İzahdan tarixdə də istifadə edilir. Lakin bu izah bir qədər qeyri-adi tipli, "rasional izahdır"... İzah ilə anlamanın nisbəti elmin metodologiyasının real problemi olub, diqqəti getdikcə daha çox cəlb edir" (Bax: Ивин А.А. "Современная философия науки. М. 2005, стр. 428, 430, 457).

Başqa sözlə desək, söhbət ondan gedir ki, tarix bir elm olaraq təkcə hansısa hadisələri və ya prosesləri izah etməyə yox, həm də onların mahiyyətini anlamağa çalışır. Belə ki, tarixçi müəyyən tarixi şəxsiyyətin hərəkətlərini izah edərkən bu şəxsin rəhbər tutduğu motivləri açıqlamalı, bu və ya digər hərəkətlərin nə dərəcədə məqsədəuyğun olduğunu nümayiş etdirməlidir.
Keçmişdə tarixçi müəyyən xronoloji dövr və ölkə ilə məşğul idisə, müasir tarixçi öz araşdırmalarını nəzəri tarix əsasında qurur.

Onu təkcə hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsi deyil, həm də müəyyən sosial-iqtisadi və psixi strukturların, proseslərin və münasibətlərin təkamülü maraqlandırır. Tarix təsviri metod hüdudlarından çıxmış və müqayisəli metoda qapanıb qalmamışdır. O, daha artıq dərəcədə nəzəri elmə çevrilmişdir. Bu, onun nəticəsidir ki, "tarix elmi öz metodlarını əhəmiyyətli dərəcədə zənginləşdirmişdir. Burada həm ciddi kəmiyyət analizi, həm struktur metodlar, həm semiotika, həm də bəzi başqa yanaşmalardan istifadə edilir" (Философия и методология истории, Сб. статей. Под ред. И.С.Кона. Изд. "Прогресс", М. 1977, стр. 15).

Tarixçilərdə nəzəriyyəyə maraq oyanması onu göstərir ki, müasir tarix elmi çoxsaylı müxtəlif strukturların - iqtisadi, sosial, şüur, mədəniyyət, mif və digər strukturların öyrənilməsi ilə məşğuldur. Lakin "insanların birgə fəaliyyətinin strukturu və nəticələri ilə ayrılıqda götürülmüş hər bir insanın fərdi metodları və hərəkətləri arasında fərq qoymaq lazımdır. Tarixi inkişafın obyektiv qanunauyğunluğu haqqında tezis o deməkdir ki, insanların hər yeni nəslinin fəaliyyəti keçmişdən miras qalmış şəraitdə baş verir. Lakin bizim bugünkü fəaliyyətimiz ... növbəti nəslin fəaliyyət imkanlarını və istiqamətini müəyyən etdiyi kimi, həmin "şərtlər" və ya "strukturlar" da əvvəlki nəsillərin obyektivləşmiş fəaliyyətidir (Bax: yenə orada, s. 29).

Tarixin obyekti keçmişə mənsubdur, lakin tarixi keçmişin heç də bütün hadisələri bizə çatmır. Yaddaş yalnız xalqın həyatını dəyişmiş hadisələri saxlayır. Əgər mən öz vətəndaşlarımı başa düşürəmsə, bu yalnız ona görə belədir ki, biz eyni mahiyyəti təmsil edirik, eyni dildə danışırıq, eyni dəyərlərdən istifadə edirik, eyni mədəniyyətə mənsubuq. Biz özümüzü ümumi tariximiz sayəsində dərk edirik.

Hər bir elm toplanmış təcrübə əsasında inkişaf edir. Tarix elmi də əvvəlki nəsillərin tarixi təfəkkürünün ən əhəmiyyətli inikası kimi təsəvvür edilir. Yeni bilik isə həm özündən bilavasitə əvvəlki biliyin, həm də tədqiq edilən tarixi problemə aid daha əvvəlki biliklərin hamısının dəyərli məzmununu ehtiva edir. Tarixçi təkcə faktların aşkar edilməsi ilə kifayətlənməməlidir. Tarixə aid elmi əsərin məqsədi öyrənilən keçmiş hadisələri bərpa etməkdir. Axı keçmiş də reallığa malikdir. Tarixi reallığın inikası elə tarixin bərpa edilməsidir. Alim tarixi bərpa etməklə hadisənin təsvirini və təhlilini gerçəklikdə mövcud olanlara yaxınlaşdırmağa çalışır.

Tarixi idrakın vəzifəsi reallığın mümkün qədər düzgün surətini verməkdir, hərçənd, tarixdə biliyin relyativlik (nisbilik) dərəcəsi hər hansı başqa sahədə olduğundan çoxdur. Keçmişdən əxz olunmuş biliklər müasir dövrə məxsusdur. Onları elmi şəkildə dərk etmədən irəli getmək mümkün deyil. Keçmiş yaradılmış mədəniyyətdə, sabitləşmiş sosial əlaqələrdə və ənənələrdə, hətta sosial-siyasi quruluşda da yaşayır.

Tarixçi konkret tarixi məsələnin öyrənilməsinə başlamazdan əvvəl hökmən yadda saxlamalıdır ki, tarixi tədqiqatda elmi irs aşağıdakı qaydada ifadə olunmuşdur: tarixçi başqa tədqiqatçıların irəli sürdüyü məsələləri toplanmış biliklərdən çıxış edərək həll etməyə çalışır; yeni faktlarla köhnə bilik arasında ziddiyyətlər aşkar edildikdə bunlardan sonuncusu elmi tənqidə məruz qalır, yeni anlayış həmişə əvvəlki tarixi fikrin tənqidi və elmi şəkildə yenidən işlənməsi prosesində yaranır. Buna görə də tarixi hadisələrin ciddi səbəb-nəticə əlaqələrinin aşkar edilməsi elmi cəhətdən çox vacibdir.

İdrak prosesini insanların keçmişdəki praktiki fəaliyyətindən ayırmaq olmaz. Düşünən zəka sahibi faktlar arasında vəhdət və fərq olmasını görür, buna görə də ən əhəmiyyətli faktlar üzərində diqqətini cəmləşdirir. Tarixçi keçmişi öyrənərkən hadisələrin mahiyyətinə getdikcə daha dərindən nüfuz edir. Öyrənilən dövrün təsviri tarixi hadisənin məzmununa adekvat olana qədər bu idrak prosesi davam etməlidir.

Buna görə də tarixi tədqiqatın vəzifəsi bizə gəlib çatmış tarixi hadisələr məcmusundan yalnız ciddi əhəmiyyət kəsb edənləri və elmi nəzəriyyəyə uyğun olanları seçməkdən, onların köməyi ilə tarixi mənzərəni yaratmaqdan, onların arasında mövcud əlaqələri aşkar etməkdən ibarətdir.
Tarixin dərk edilməsi tarixçinin öyrənilən tarixi dövr haqqında mötəbər biliklər əldə edilməsinə yönəlmiş yaradıcı fəaliyyətidir. Buna görə də tarixçi obyektiv tarixi biliyə can atmalı və bu bilik ayrı-ayrı tarixi faktların və ya hadisələrin birləşdirilməsi deyil, elmi nəzəriyyə olmalıdır. Bu nəzəriyyə məntiqi baxımdan ardıcıl olmalıdır. Elmi tarixi bilik həmişə elmi nəzəriyyə, yəni, tarixin öyrənilən sahəsinin mühüm əlaqələri barədə dolğun təsəvvür yaradan elmi müddəalar sistemi forması kəsb etməyə çalışır. Sırf məntiqi mənada nəzəriyyə məntiqi araşdırma baxımından qapalı fikirlərin məcmusudur. Məntiqi mövqedən çıxış etsək, hətta ayrıca bir təklif məntiqi nəticə ilə birlikdə götürüldükdə nəzəriyyə ola bilər. Nəzəriyyə tarixi faktları və hadisələri maksimum dolğun izah etməli, onları özlərinin əsası kimi müəyyən edilən əlaqələr sisteminə uyğunlaşdırmalıdır. "Metodoloji baxımdan hər bir nəzəriyyə öz müddəalarının təsvirinin maksimum dolğunluğuna və adekvatlığına, tamlığına və onların bir-birindən nəticə kimi çıxarılmasına, onların arasında daxili ziddiyyət olmamasına çalışmalıdır" (Bax: Всемирная Энциклопедия. Философия. М. АСТ Минск, 2001, стр. 1069).

Peşəkar tarixçi təkcə tarixi faktları dəyərlərə aid etməyə çalışmaqla kifayətlənməyib, həm də onların barəsində dəyərli mühakimələrə malik olmalıdır. O, pisləməli və tərifləməli deyil. Əks halda o özü subyektivizm yoluna düşür. Obyektiv tədqiqatçı həmişə özünün öyrəndiyi dövrə xas olan dəyərlər tapmağa çalışır. "Tarixçi mənbələri öyrənərkən aşkar etdiyi motivasiya komplekslərini ixtiyari şəkildə birləşdirə bilməz; o, həmin komplekslərin düzgün nisbətlərini tapmalı, motivasiya üfüqlərinin həqiqi mənzərəsini, bununla da bütün tarixi gerçəkliyin mənzərəsini bərpa etmək üçün onların bir-birinə nisbətini müəyyən etməlidir" (Bax: Философия и методология истории, cтр. 195).

Bəzi tarixçilərin yol verdiyi qüsur ondan ibarətdir ki, onlar mənbələr haqqında məsələni həqiqilik məsələsindən aydın fərqləndirə bilmirlər. Hər hansı tarixi hökmün həqiqiliyi problemi "yalnız və ya əsasən müəyyən mənbələrin mənşəyi baxımından həll edilə bilər. Lakin ümumiyyətlə, bu məsələ fərqlidir və biz müəyyən hökmün və ya müəyyən informasiyanın həqiqiliyini, bir qayda olaraq, informasiyanın mənbəyinə və ya mənşəyinə müraciət etməklə deyil, daha qısa yolla - iddia edilən faktların özlərini tənqidi şəkildə yoxlamaq vasitəsilə müəyyən edirik" (Поппер Карл, Предположения и опровержения, М. 2008, стр. 49).

Tarixi faktların seçilməsi problemləri həm tarixçilər, həm də filosoflar tərəfindən öyrənilir. Tarixçilər faktların seçilməsinin zəruriliyini praktiki fəaliyyətdə etiraf edirlər. Çünki bu faktların heç də hamısından ümumiləşdirmə üçün istifadə edilə bilməz. Filosoflar isə nəzəri baxımdan həm zəruri, həm də ixtiyari şəkildə ola biləcək bu seçimə haqq qazandırmağa çalışırlar. Burada hər şey tarixçinin elmi vicdanından asılıdır. Tarix elmi qavranılanın fotoşəkli deyildir. O, dərin təhlil və dərketmə əsasında yaranır. Tarix elmi bəşəriyyətin tarixi haqqında sistemli şəkildə təşkil olunmuş və əsaslandırılmış obyektiv biliklər yaradılmasına yönəlmiş idraki fəaliyyətin xüsusi bir növü, tarixi reallığın nəzəri cəhətdən dərk edilməsidir.

Tarixçi tarixi hadisələrin mahiyyətinə vararkən nəticədən həmin hadisələri doğurmuş səbəblərə doğru getməlidir. Alman filosofu Georq Zimmel bununla əlaqədar yazır: "Əgər biz bir mürəkkəb tarixi hadisənin (umfassend) başqa bir hadisəyə səbəb olduğunu, yəni, qanunauyğun şəkildə onu doğurduğunu deyiriksə, bu, o deməkdir ki, birinci hadisəni doğurmuş xüsusi qüvvələr sonradan elə inkişaf etmişlər ki, onlar ikinci hadisəni doğurmuşlar. Lakin eyni ardıcıl hadisələr çox müxtəlif səbəblər qrupu üzündən baş verə bilər. Həqiqətdə tarixin qüvvələri bizim üçün yalnız nəticədən səbəbə qədər olanları ehtiva etdiyindən həmişə əlyetərli olur, ona görə də bunun bütün şübhəliliyini özündə cəmləşdirir. Bu səbəbdən tamamilə eyni şəkildə təzahür edən iki vəziyyət və ya iki hadisə tamamilə fərqli nəticələr doğura bilər; hətta daha artıq, iki hadisə öz inkişafında tamamilə paralel olaraq çoxsaylı pillələrdən keçə bilər, buna görə də onların səbəb kimi doğurduğu hadisələr də hökmən paralel hesab edilməlidir. Bununla belə, müəyyən nöqtədə onlar bir-birindən ayrılır və bu da onu göstərir ki, fəaliyyətdə olan qüvvələr bütövlükdə hadisələrə deyil, onlardan daha dərində yerləşən elementlərə tətbiq edilir. Bu səbəbdən, çox vaxt mürəkkəb hadisələrin birinin digərini doğurması hələ bu nəticəyə gəlməyə əsas vermir ki, onları əlaqələndirən qanunun məzmunu birinin digərindən əmələ gəlməsidir" (Зиммель Г. Проблемы философии истории. Этюды по теории познания, М. "Книжное дело", 1898, стр. 55).
Tarix nə məqsədlə öyrənilir? İngilis tarixçisi, Kembric Universitetinin professoru Piter Laslett bu sualın cavabında deyir: "Tarixi yazanlar ən müxtəlif məqsədlər güdür. Həmin məqsədlər özlüyündə elmi tədqiqatın tamamilə qanuni mövzusu ola bilərdi... Keçmişin rekonstruksiyaları və interpretasiyaları müəyyən cəmiyyəti (və ya müəyyən qrupu) onun keçmişi ilə və onun indisinin həmin keçmişdən fərqli cəhəti ilə barışdırmaq üçün qurulur. Onlar hər bir yeni nəslin zamanda ona ayrılan yeri anlaması üçün lazımdır. Onlar dini etiqadlara və ayinlərə haqq qazandırmaq, siyasi fəaliyyətləri əsaslandırmaq, estetik və intellektual təcrübəni zənginləşdirmək və sadəcə öz marağını təmin etmək üçün lazımdır" (Bax: Философия и методология истории, cтр. 199-200).

Alman filosofu və maarifçisi, "Bəşər tarixinin fəlsəfəsi haqda ideyalar" əsərinin müəllifi İohann Hörder (1744-1803) yazırdı ki, dünya tarixinin gedişində saysız-hesabsız insan birlikləri yaşadıqları məkandakı fiziki və iqlim şəraitinin təsiri altında bir-birindən təcrid edilmiş şəkildə formalaşır. Onların hər biri özünün bənzərsiz üsulu ilə heç bir başqa xalqın yarada bilməyəcəyi hissi qavrayışların müəyyən fərdi balansını yaratmışdır. Bu "xalq dühası" lap əvvəldən mifologiyada, dində, poeziyada, sözün qısası, "xalq mədəniyyətində" təcəssüm olunmuşdur və bu xalqın heç bir nümayəndəsi həmin mədəniyyətin hüdudlarından kənara çıxa bilməz. Mədəniyyətin sonrakı inkişafında rasional elementlər də yarana bilər, lakin onun mövcudluğunun bütün mərhələlərində istənilən ədəbiyyat, incəsənət və musiqi əsəri mahiyyət etibarilə effektiv "xalq ruhu"nun inikasıdır (Философия и методология истории, стр. 265). Onun fikrincə, tarixi hadisələrin təbiəti insan kollektivlərinin emosional fərqliliklərində gizlənir.

Tarix aşağıdakı elementlərdən ibarətdir: tarixi gerçəklik, tarixi bilik, tarixi tədqiqat, tarixi metod, tarixi təcrübə. Mürəkkəb sistem olan tarix məhz sistemli təhlil aparılmasını nəzərdə tutur, bu təhlil tarixə tarixi bilikdə adekvat əks olunmuş real tarixi proses kimi ən dolğun tərif verməyə kömək edir.
Beləliklə, tarix elminin predmeti tarixi hadisələr və faktlardır. Tarix elmi idrak nəzəriyyəsinə əsaslandıqda tarixin ən dərin mahiyyətinə varır. Odur ki, tarixi idrakın elmiliyi problemi bu gün bizim üçün son dərəcə vacibdir. Bu, həm də onunla şərtlənir ki, biz uzun əsrlər boyu bu və ya digər iri dövlətlərin tərkibinə daxil olmuşuq, nəhayət, XX əsrin axırlarında dövlət müstəqilliyi qazanmışıq. Bu da bizə milli tariximizə kənar diktat olmadan, müstəqil surətdə nəzər salmağa imkan verir. Nəticədə bu gün tarixi idrakda bütünlükdə tariximizin, həmçinin ayrı-ayrı tarixi hadisələrin ənənəvi təhlili və izahı metodologiyasının yeni tənqidi qiymətləndirilməsi baş verir. Tarix elmində böyük irəliləyiş gözlənilir, qədim və orta əsr Azərbaycan tarixinə maraq açıq-aşkar artmışdır; tarix elmi xarici ölkələrin muzey və kitabxanalarından yeni məxəzlərlə zənginləşir; orijinal tarixi mətnlərin dilini bilən gənc mütəxəssislərdən ibarət yeni elmi korpus formalaşır və s. Lakin sosial-humanitar elmdə baş verənləri müsbət qiymətləndirməklə yanaşı, qeyd etmək vacibdir ki, tarix elmimiz hələ faktoqrafiyadan, eləcə də təsvirçilik metodundan tam xilas ola bilməmişdir.

Qnoseoloji nihilizm, faktoloji materiala aludə olmaq milli tarixi proseslərin məhsuldar elmi təhlilinin qabağını kəsir. Tariximizin empirik-faktoloji və məntiqi-rasional səviyyələrinin qarşılıqlı əlaqəsinin dərk edilməsi problemi elmi metod kimi tədqiqatlarda bütövlükdə tətbiqini hələ kifayət qədər tapmamışdır. Tarixi idrakın metodoloji problemlərinin Azərbaycan tarixinin təhlilinə yeni yanaşmaların, keçmişdəki hadisələrin izah olunmasının mühüm şərtinə çevrildiyi bir şəraitdə, tarixçilərimiz metodoloji problematika ilə məqsədyönlü məşğul olmaq üçün özlərinə əziyyət vermirlər. Halbuki metodologiya amili tarixi idrakın dərin elmiliyində əsas rol oynayır. Tarixi hadisələr haqqında elmdən sosial və tarixi proseslər, münasibətlər və strukturlar haqqında elmə çevirmək meyli Azərbaycan istorioqrafiyasında hələ lazımınca təmsil olunmamışdır.

"Metod", "metodika" və "metodologiya"nın bir-biri ilə sıx bağlılığını, lakin eyni olmadığını sübut etməyə ehtiyac yoxdur. Metodoloji ədəbiyyatda "tarixi metod" "tarix elminin metodu" anlayışının özəyi hesab olunur. Tarixin metodologiyası metoda çevrilmir, onlar üst-üstə düşmür, necə ki, elmin predmeti və elmin özü identik deyildir. Tarixin metodologiyası tarixin başa düşülməsi haqqında elmdir. Metod və metodologiyanın müqayisə edilməsi predmetin və elmin müqayisəsinin tipik olmayan hadisəsi kimi təsəvvür edilir. Metodoloji ədəbiyyatda metodologiya metod haqqında elm, metod anlayışının özü isə bu elmin predmeti kimi nəzərdən keçirilir. Bolqar filosofları G.Girginov və M.Yankov təsdiq edirlər: "Metodologiya metodları daxil etmir, onları tədqiqatın predmetinə çevirir. Metod - metodologiyada interpretasiyanın predmetidir (Bax: "Методология как раздел гносеологии, "Вопросы философии" журналы, 1973, №8, стp. 127). Bu, söyləməyə əsas verir ki, tarixin metodologiyası tarixi tədqiqatın metodikası deyildir. Tarixin metodologiyası tarixi tədqiqatın metodikasının məzmunundan xeyli genişdir.

Metodologiya - insanın nəzəri və praktiki fəaliyyətinin təşkili və quruluşu üsulları haqqında elmdir. O, dərketmə problemlərinin dinamikası, yeni dərketmə məqsədlərinin formalaşması və s. ilə bağlıdır. Metodologiya, həmçinin tarixi problematikanın dərk edilməsi və yenidən dərk edilməsinin mühüm tərkib hissəsidir.
N.M.Doroşenkonun fikrincə, mürəkkəb bilik sistemi olan tarixin metodologiyası həm ümumi, bütün elmlər üçün mütləq olan, həm də tarixi, istorioqrafiya və mənbəşünaslıq tədqiqatlarının nəzəriyyəsinə (tarixi proses nəzəriyyəsi, tarixi bilik nəzəriyyəsi, tarixi metod nəzəriyyəsi) və təcrübəsinə əsaslanan xüsusi elmlərin prinsip, qanun və tədqiqat metodları haqqında biliklərin daxil olduğu nəzəriyyədir. Tarixin metodologiyası dayanıqlı vahid tam təşkil edən bu səviyyələr daxil olmaqla, müəmmalı struktura malik mürəkkəb çoxsəviyyəli sistem kimi təsəvvür edilir (Bax: Onun "Методология истории: теоретические и философские основания", С-П. 2007, Глава1).

Tarixin metodologiyası müstəqil tədqiqat predmetinə, öz tarixinə və inkişaf ardıcıllığına malikdir. Onun vəzifəsinə tarix elmində tətbiq edilən metodların təhlili, onların təsnifatı və sistemləşdirilməsi daxildir. Lakin tarix elmi çərçivəsində tarixin metodologiyasının vəzifələrinin müstəqilliyinə və özəlliyinin təsdiqinə nail olmaq imkanları məhduddur. Bu boşluğu doldurmaq məqsədilə tarixi-fəlsəfi biliklərin birləşdirilməsi tələb olunur. Tarixçilər konkret tarixi materialın təhlilinə ənənəvi metodlar tətbiq etməli, bu təhlili hissi təcrübə ilə zənginləşdirməlidirlər. Filosoflar isə öz növbəsində bu elmi prosesi belə halların təhlilinə ümumi nəzəri-idraki prinsipləri tətbiq etməklə genişləndirə bilərlər. Bununla da fəlsəfə tarixin öyrənilməsinə yanaşmada vurğuları lazımi şəkildə yerbəyer edir.
Metodoloji təhlilin vəzifəsinə təkcə tarix elmində tətbiq edilən metodların tədqiqi deyil, həm də artıq mövcud olan nəzəriyyələrin, dünyagörüşü prinsiplərinin, ictimai inkişaf qanunlarının, fəlsəfi kateqoriyaların istifadəsi də daxil olduğundan, tarixin metodologiyasının müstəqilliyinin və özəl imkanlara malik olmasının iddia edilməsi məsələsini yalnız fəlsəfə səviyyəsində həll etmək mümkündür (Bax: yenə orada).

Düşünürəm ki, belə yanaşma tarixi idrakın elmiliyinə nail olmaq üçün fundamental rol oynayan iki mənbənin sintezindən ibarətdir. Bu, tarixin müasir metodologiyasının formalaşmasının iki təmayülü ehtiva etməsini inkar etmir: onlardan biri tarixi tədqiqatlar praktikasında nə baş verdiyinin təsviri, tarixçinin metodoloji təcrübəsinin ümumiləşdirməsi, digəri isə fəlsəfi metodologiyanın konkret tarixi tədqiqatlara tətbiq edilməsi ilə bağlıdır. Bu iki təmayül Qərb müəlliflərinin əsərlərində geniş tətbiqini tapır. Məsələn, ingilis tarixçisi E.C.Hobsboum tarixin metodologiyasının vəzifələrini birinci təmayülün çərçivəsində müəyyən etdiyi halda, Kanada filosofu Uilyam Drey ikinci təmayülü üstün tutur. O yazır: "...mən filosofun vəzifəsini tarixi tədqiqatların praktikasında baş verənlərin sadə təsviri ilə məhdudlaşdırmazdım. Onun fəaliyyəti...təkrarlamaq yox, aydınlaşdırmaqdır; biz filosofdan daha çox praktikanın səmərəli yenidən qurulmasını gözləyirik, nəinki onun surətinin çıxarılmasını" ("Философия и методология истории", Сб. статей, М. 1977, стр. 40).

Deməliyik ki, tarix elminin predmeti, onun metodları və s. barədə elmi mülahizələrdə həmişə fəlsəfi məzmun vardır. Lakin həmin məzmun tarixin metodologiyasının struktur və funksiyasının başa düşülməsində heç də həmişə tarixi və məntiqi, nəzəri və fəlsəfi təhlilin vəhdəti kimi götürülməmişdir. Halbuki tarixin metodologiyası bu vəhdət kontekstində həm metodoloji təlimlər tarixi, həm də "metod", "metodika" və "metodologiya" anlayışlarının müxtəlif əlaqə və münasibətlərinin təhlili ilə məşğul olan məntiq kimi müəyyən edilə bilər. Elmiliyin meyarlarından biri metod nəzəriyyəsinin mövcudluğu və bu nəzəriyyənin konkret metodların təhlilinə tətbiq edilməsidir. Lakin metod məqsəd deyildir, o, məna yükü daşıyır və yalnız idrak və fəaliyyətlə bağlı məna qazanır. Hegel metoda idrak fəaliyyətinin aləti və vasitəsi kimi tərif verirdi. O, metodu idrakla bağlayaraq, onun məzmununun xarakteristikasını vermişdir: "Metod... ruh və substansiyadır, istənilən predmet haqqında deməliyik ki, biz onu anlayışda dərk edirik və onun mahiyyətini yalnız ona görə başa düşürük ki, o, tamamilə metoda tabedir; o, hər bir şeyin məxsusi metodudur" (Гегель Г.В.Ф, Соч., Т VI, М.-Л. 1929-1959, стр. 298).
Metodun idrak və fəaliyyətlə əlaqələri, qarşılıqlı münasibətləri fəlsəfi təhlil səviyyəsində müəyyənləşir. Təhlilin predmeti tarixi metoddan daha çox onun ümumi əlaqələri və münasibətləridir.

Bu səviyyədə metodologiyanın vəzifələrinə tarixi metodun və tarix elminin predmetinin, tarixi metodun və tarixi biliyin, tarixi metodun və tarixi tədqiqatın, tarixi metodun və tarixi təcrübənin qarşılıqlı nisbəti haqqında məsələlərin həlli daxildir. Bu vəzifələr birbaşa tarixin, tarixi biliyin, tarixi tədqiqatın, tarixi təcrübənin fəlsəfi təhlilindən asılı olaraq həll edilir. Ona görə də metodoloji təhlil ontoloji (varlıq haqqında elm - R.M.), qnoseoloji, məntiqi, aksioloji (dəyərlər nəzəriyyəsi baxımından - R.M.) və praksioloji (proqram-konseptual layihə mövqeyindən - R.M.) təhlillə birbaşa bağlıdır (Bax: Дорошенко Н.М., yenə orada).

Fəlsəfi təhlil tarixi metodu əvvəlki səviyyələrdə sezilməyən yeni rakurslardan işıqlandırılır. Fəlsəfi təhlil sayəsində tarixi metod haqqında - metodologiya haqqında yeni elmi bilik inkişaf edir. Fəlsəfi səviyyə metodoloji biliyin bünövrəsidir. Tarixin metodologiyası deyəndə, biz məhz fəlsəfəni nəzərdə tuturuq. Müasir elmi biliklər sistemində onun əhəmiyyəti tarix elminin metodoloji əsaslandırılması ilə bitmir. Yox, bu, belə deyil. Tarix elmi orada bu və ya digər dərəcədə əsas metodoloji ideyaları və ya müddəaları üzə çıxarır. Tarixçi tədqiq etdiyi problemin elmi həllini ən ümumi metodologiya olan fəlsəfənin özündə tapır. Elmi məsələləri həll edən zaman tarixçi bir sıra qnoseoloji, məntiqi və hətta estetik problemlərlə üzləşməli olur. Bu problemlər onun qarşısında digər tədqiqatçılara nisbətən fərqli şəkildə təzahür edir.

Beləliklə, tarix metodunun əhəmiyyəti və özəlliyi məsələsinin həlli tarix haqqında ümumi anlayışsız mümkün deyil. Onun həlli üçün tarixin fəlsəfəsinə çıxışa, tarixin metodologiyasının tarixi proses nəzəriyyəsi ilə əlaqənin qurulmasına ehtiyac vardır.
Fəlsəfi-metodoloji təhlilin ən yüksək səviyyəsi tarixin metodologiyasının özünün fəlsəfi, tarixi və metodoloji nəzəriyyələr sistemində yeri və rolunun müəyyən edilməsidir. Tarixin metodologiyasının əhəmiyyəti və özəlliyi, müasir bilik strukturunda yeri yalnız bu cür müqayisədə aydın olur. Bundan əlavə, tarixin fəlsəfəsi və tarixi prosesin nəzəriyyəsi ilə ümumi idrak nəzəriyyəsi və tarixi bilik nəzəriyyəsi, dialektik və formal məntiq, tarixi tədqiqat nəzəriyyəsi ilə qarşılıqlı əlaqə yaranır. Tarixin metodologiyasının məzmunu məhz bu səviyyədə açılır.
Deyilənlərlə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, tarixin metodologiyası həm məhdud, həm də geniş mənada müəyyənləşir. Birinci halda söhbət tarixin metodologiyasının tarix elmində tətbiq edilən metodlar sistemi haqqında təlim kimi predmetin müəyyən olunmasından gedir. Lakin bu tərif onun imkanları barədə dolğun təsəvvür yaratmır. O, empirik və nəzəri, tarixi və məntiqi, konkret elmi və fəlsəfi çalarların bütün zənginliyini ehtiva etməlidir. İkinci halda tarixin metodologiyası bütün elmlərdə tətbiq olunan ümumi fəlsəfi müddəalar, nəzəri müddəalar (tarixi proses nəzəriyyəsi, tarixi biliklər nəzəriyyəsi, tarixi tədqiqat nəzəriyyəsi və s.) və tarixi, istorioqrafik və mənbəşünaslıq tədqiqatlarının təcrübəsinə əsaslanan xüsusi müddəalar da daxil olmaqla tarix elminin metodları haqqında kompleks, sistemli bilgilər kimi müəyyən oluna bilər. Bütün bu əlaqə və münasibətlərin nəzərə alınması tarixin metodologiyasını elmi biliklərin xüsusi sahəsi kimi daha dolğun dərk etməyə, müasir ictimaiyyatşünaslığın strukturunda onun yerini təyin etməyə imkan verir (Bax: Doroşenko N.M., yenə orada).

Struktur mənsubiyyəti nəzərə alınmaqla tarixi metodologiyaya müxtəlif səviyyəli anlayışlar sistemində baxıla bilər. O cümlədən fəlsəfi biliklər strukturunda tarixin metodologiyası fəlsəfi fənlər sisteminə daxildir: tarixi proses nəzəriyyəsi, idrak nəzəriyyəsi, məntiq, aksiologiya, praksiologiya. Bu da onun müxtəlif əlaqə və münasibətlərini aydınlaşdırmağa kömək edir.

Deyilənləri ümumiləşdirərək qeyd edək ki, tarixi prosesin predmeti tarixi reallıqdır. Tarixin metodologiyasının predmeti kimi bu reallığın dərk edilməsi üsulları, idraki fəaliyyət metodları çıxış edir. Tarixi proses nəzəriyyəsi ictimai münasibətlərin, proseslərin, struktur və rolların nəzəri inikasıdır. Bu nəzəriyyəyə əsaslanan tarixin metodologiyası onların dərk edilməsinin üsul və vasitələri haqqında elmdir. Daha sonra, tarixi proses nəzəriyyəsi tarix haqqında fəlsəfi müddəalar sistemidir. Tarixin metodologiyasında bu müddəaların metodoloji mənaları açılır. Həmçinin yadda saxlamaq lazımdır ki, nəzəri müddəalar metodoloji müddəalara çevrilir və tarixin elmi dərki üçün normativ və requlyativ göstərişlər kimi istifadə olunur.

Milli tarixin ayrı-ayrı hadisələrinə səthi yanaşmalara yol verməmək üçün alim öz tədqiqat fəaliyyətində araşdırdığı dövrün və ya hadisənin mənzərəsinin hərtərəfli açılmasında ona lazımi yardım göstərəcək elmi metoda arxalanmalıdır. Tariximizin problemlərini dərindən öyrənməyə diqqətin artırılması çağırışı heç kimi təəccübləndirməməlidir. Təəccüb doğuran yalnız o fakt ola bilər ki, bu məsələ yalnız bu gün meydana çıxmışdır.

Düşünürəm ki, bunun da cavabı vardır: əgər keçmişdə millət özünü qoruyub saxlamağın qayğısına qalırdısa, müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra o, fikrən öz köklərinə qayıtmış, insanın öz "Mən"ini təsdiq etməsi üçün zəruri olan tarixini dərindən öyrənməyə qərar vermişdir.

Cəmiyyətin bizim tarixçilərə sosial sifarişinin məğzi də elə bundan ibarətdir. Bu gün dezinformasiyanın, islamofobiyanın, həmçinin xaricdəki bəzi antiazərbaycan dairələrinin azərbaycanlıları öz milli tarixi olmayan xalq kimi təqdim etmək cəhdlərinin gücləndiyi bir vaxtda xalqımızın tarixini dərindən öyrənmək onlara ən tutarlı cavab ola bilər. Tarixçilər öz elmi əsərləri ilə vətəndaşlarımıza Azərbaycan xalqının tarixi ilə bağlı onları maraqlandıran suallara rasional cavab tapmaqda kömək göstərməlidirlər.

Tarixə maraq göstərmək insanın təbiətinə xasdır, çünki bu, insanın özünü dərk etməyə can atması ilə bağlıdır. Məhz bu fitri keyfiyyət bizi irəliyə və geriyə, gələcəyə və keçmiş hadisələrə sövq edir. Əsla şübhə etmirəm ki, keçmişi anlamaq arzusu gələcək nəsilləri də narahat edəcəkdir. Bu hiss bəşəriyyətə insanların özünə bənzərlər birliyi yaratmağa başladıqları vaxtlardan xasdır.

"Tarixə bizim anadangəlmə həvəsimiz vardır...Tarix bizi xalqın savad dərəcəsi və mənəviyyatı, birgə yaşayışın və siyasətin faydası ilə tanış edir, bu səbəbdən də onu ali dini elmlərdən biri saymaq gərəkdir. O, məktəbində bəşər övladının bütün nümayəndələrinin onun dərslərindən istifadə etdiyi müəllimdir...O, bizə gələcəyi keçmişin libasında təqdim edir.

Onun təsvir etdiyi keçmiş hadisələr gələcək üçün örnəkdir. Keçmişdən xəbəri olmadan indi ilə yaşamaq yolu bilmədən səhraya qədəm basmaq və orada boş-boşuna dolaşmaq deməkdir...

Tarixin öyrənilməsi keçmiş həyatı təsvir olunan xalq üçün xüsusilə vacibdir. O, xalqı doğma torpağın xüsusiyyətləri, orada məskunlaşan tayfaların xarakteri ilə tanış edir, ziyan və xeyrini göstərməklə xalqların bütün qarşılıqlı münasibətlərindən nəticə çıxarır" (Бакиханов А.А. Гюлистан-и Ирам, Изд. "Елм", Б.1991, стр.9).
Xalqın həqiqi tarixi həmişə hisslərimizə nə isə ötürür. Fərdin müəyyən hadisə və ya proseslərə dayanıqlı şəxsi münasibəti əks olunan emosional hisslər sayəsində biz şəxsi həyatımızın mühüm hadisələrini yaddaşımızda saxlayırıq. Məhz bu səbəbdən tarixin öyrənilməsi əsl vətəndaşlar və vətənpərvərlər tərbiyə etmək üçün bütün digər işlərin içərisində daha mühümdür. Hələ ingilis mütəfəkkiri, yazıçı və politoloq lord Bolinqbrok (Henri Sent Dcon, 1678-1751) yazmışdır ki, "tarix bizi nümunələr vasitəsilə öyrədən fəlsəfədir. Nümunənin gündəlik təsirini görmək üçün bizi əhatə edən aləmə nəzər salmaq kifayətdir; nümunənin niyə belə böyük qüvvəyə malik olmasını bilmək üçün nəzərlərimizi daxilə yönəltmək kifayətdir" (Bax: лорд Болингброк. "Письма об изучении и пользе истории". Изд. "Наука", М. 1978, стр. 11).

Tarixi öyrənmək lazımdırmı və bu nəyə gərəkdir? Cavab birdir - tarix insana özünü dərk etmək üçün lazımdır. Tarixin dəyəri ondadır ki, biz onun sayəsində xalqımızın keçmişi haqqında hadisələrdən, əcdadlarımızın həyatının hərəkətverici qüvvələrindən, xalq qəhrəmanlarından, tarixi şəxsiyyətlərdən xəbər tuturuq. Onların sayəsində xalq tarixin "künc-bucağında" itib-batmamışdır. O, xalqa özünün indisini dərk etmək, gələcəyə yolunu müəyyənləşdirmək üçün lazımdır.
Sübuta ehtiyac yoxdur ki, tarix elmin elə bir növü, yəni, təfəkkürün elə formasıdır ki, onun köməyi ilə alim suallar verir və onlara cavab tapmağa çalışır. Tarix keçmişdə baş vermiş hadisələr, insan fəaliyyəti haqqında elmdir. Elmin mahiyyəti konkret vəzifələrlə bağlı hər hansı faktların sistemli toplusundan ibarət deyildir. Robin Corc Kollinqvudun yazdığı kimi elm, "fikri bizim hələ bilmədiyimiz bir məsələ üzərində cəmləşdirməkdən, onu dərk etmək cəhdindən ibarətdir. Tarix faktiki məlumatların interpretasiyasıdır..." (Bax: Р.Дж.Коллингвуд. "Идея истории. Автобиография" Изд. М. 1980, стр. 12, 13).

Tarix elmi konkret, spesifik hadisələrin öyrənilməsi, onların dərk və izah edilməsi ilə məşğuldur. Karl Popper yazır: "Zənnimizcə, tarixin vəzifəsi məhz ayrı-ayrı hadisələrin təhlil olunmasında və səbəblərinin izah edilməsindədir" (Карл Поппер. "Нищета историцизма", М. 1993, стр. 165).
Tarix elmi təfəkkürün xüsusi formasıdır. Ona görə də bu formanın təbiəti, predmeti, metodu və əhəmiyyəti haqqında suallara öz tarixi təfəkkür təcrübəsi olan insanlar cavab verməlidirlər. Başqa sözlə desək, onlar peşəkar tarixçi olmalıdırlar. Tarixçi nəinki müstəqil tarixi düşüncə təcrübəsinə malik olmalı, həm də bu təcrübəni anlamalı, onu öz hiss-həyəcanının predmetinə çevirməlidir. Bundan əlavə, tarixçi təkcə tarixçi yox, həm də filosof olmalıdır. Onun fəlsəfi düşüncələrində tarixi təfəkkür məsələlərinə lazımi diqqət yetirilməlidir. Ən əsası, başa düşmək lazımdır ki, əvvəlcə təcrübə gəlir, sonra isə onun üzərində düşünmək.


X X X
Bu günə qədər tarixi idrak problematikası birdəfəlik həll olunmayıb. İctimaiyyatşünaslıqda tarix elminin fəlsəfi-metodoloji problemlərinin gələcəkdə işlənilməsinin zəruriliyi fikri mövcuddur. Hərdən Qərbdə bəzi alimlər idrakın predmetinin ayrı-ayrı tərəflərini ideallaşdırmağa və ya mütləqləşdirməyə üstünlük verirlər. Lakin bu metod bütün tədqiqatçılar tərəfindən dəstəklənmir. Aydındır ki, burada "qızıl orta"nı tapmaq lazımdır. Bu da tarixçilərin və filosofların səylərinin birləşməsi nəticəsində mümkündür. Yalnız belə birgə yanaşma nəticəsində tarixi idrakın əsasını təşkil edən elmi prinsipləri işləyib hazırlamaq olar. Əks halda tarixçini tarixi idrakın aspektlərindən birinin əsassız və tələsik mütləqləşdirilməsi qorxusu daim təqib edəcəkdir.

Obyektiv nəticələr üçün induksiya və deduksiyanın vəhdəti, yəni empirik ümumiləşdirmənin deduktiv nəticə ilə və deduktiv nəticənin empirik ümumiləşdirmə ilə birgə korreksiyası tələb olunur (induksiya - faktlardan ümumi nəticə çıxarmaq; deduksiya - ümumidən xüsusi nəticə çıxarmaq. Ümumi müddəadan xüsusiyə aparan təfəkkür tərzi, təbiət elmlərində və riyaziyyatda da tez-tez tətbiq olunur).

Tarix ilə fəlsəfənin yaxınlaşması ideyası dərin tarixi idrakın əsasıdır. Bu, müxtəlif səbəblərdən elmi nəticələr zamanı nəzərə alınmayan tarixi hadisələrin dərkinə kömək edən metodologiyadır. Təbii ki, tarixin fəlsəfəsindən kənarda elmi idrakın tamlığından söhbət gedə bilməz. Deməli, tarix fəlsəfə metodunu, onun idrak imkanlarını mənimsəməlidir, fəlsəfə isə tarixi təfəkkürün təcrübəsinə arxalanaraq öz nəzəriyyə və metoduna zəruri düzəlişlər etməlidir. Bu "metodoloji simbioz" tarixi hadisələrin dərk edilməsində bir çox elmi məsələlərin həlli üçün səmərəli əsasdır.

Fəlsəfi təfəkkür vərdişləri olmayan tarixçi adətən, mövcud baxışları tənqidi dərk etmədən mənimsəyir. Bu da yekunda yanlış nəticələrə və tədqiq olunan problemin təhrifinə gətirib çıxarır.
Bu, o səbəbdən baş verir ki, çox vaxt bu cür görüşlər elmi axtarışların tələblərinə cavab verməyən, vaxtilə tamam başqa məsələlərin həlli üçün istifadə olunan yanaşmadır. Tarixi təfəkkürün bu cür tipi düzgün konsepsiyanın qurulmasına yol açan obyektiv tənqidə məruz qalmalıdır. Yalnız fəlsəfi və tarixi təfəkkür metodlarının vəhdəti lazımi nəticələrin əldə olunmasına imkan verir. Lakin bu harmoniyada tarixi təfəkkür təcrübəsi həlledici əhəmiyyət kəsb edir, çünki bu olmadan ən yaxşı fəlsəfə öz ümumiləşdirmələri üçün empirik əsası itirmiş olur.

Təcrübənin və fəlsəfi ümumiləşdirmənin vəhdəti ideyası tarixçinin qarşısında tarixi keçmişdə baş vermiş hadisələrin geniş mənzərəsini canlandırır. Bu çox vacibdir, çünki fəlsəfənin məqsədi ümuminin və təkcənin nisbətini müəyyən etmək, tarixi hadisələrin gedişini ümumiləşdirmək, əvvəlki baxışları sistemləşdirmək və dolğun konsepsiya şəklində birləşdirməkdən ibarətdir. Odur ki, tarix elminin durumu çox cəhətdən mülahizələrin başlanğıc nöqtəsindən, yəni fəlsəfi zəmindən asılıdır. Yalnız empirizmə və faktlara əsaslanan tədqiqat - idrak subyektinin təhlilinə qüsurlu yanaşmanın göstəricisidir. Lakin insanların atdığı addımlardan bəhs edən tarixçi, çox vaxt özü də hiss etmədən, tarixi fəaliyyətin subyekti kimi insanın təbiətinin müzakirəsinə dərindən varırsa, bu, artıq fəlsəfi məsələdir - onun açıq şəkildə qoyulmasından, yaxud fəlsəfi metod kimi susaraq tətbiq edilməsindən asılı olmayaraq.

Tarix bir-birinə mexaniki birləşdirilmiş ayrı-ayrı hadisələrin ardıcıllığı deyil, mürəkkəb prosesdir. Tarixçinin öyrəndiyi tarixi hadisələr əvvəlki vəziyyətin dəyişərək yeniləşməsindən ibarət konkret prosesidir. Prosesin bu tərkib hissəsində tarixin öz həyatı cərəyan edir. Prosesin təhlili hadisələri onların dəyişmə və inkişafında nəzərdən keçirən zəruri məntiq tələb edir. Tarix insanın fəaliyyət prosesidir. Tarixi şüura gəldikdə isə, bu, həm tarix elminin əsası, həm də müəyyən dərəcədə onun öz məhsuludur, çünki tarixi biliyin inkişafı tarixi şüurun dərinləşməsinə gətirib çıxarır.

Şüur obyektiv gerçəkliyin inikasının spesifik formasıdır. O, dəyişkən fenomendir. Tarixi şüurun məzmunu xalqlar və dövrlərlə birlikdə dəyişir. Tarixi şüurda gah keçmişin xiffəti, gah indini olduğu kimi saxlamaq və ya gələcəyə ümid hissləri üstünlük təşkil edir. R.C.Kollinqvudun fikrincə, tarixi şüur "keçmişin təsəvvür edilən mənzərəsidir". Özü də təsəvvür tarixi idrakda dekorativ rol oynamır. Onun (təsəvvürün) rolu konstituitivdir, o tarixi konstruksiyanın özünü daşıyır və orada bütün tarixi aləm canlanır. Tarixi şüur, tarixi bilik (elm) və tarixi proses Kollinqvuda görə əslində eyni şeydir, yalnız müxtəlif məna çalarları vardır. Tarixi proses tarixi idrak üçün əlyetərli olandır, idrak üçün isə əlyetərli yalnız şüur ola bilər. (Коллингвуд Р. Дж., cтр. 440, 446).

İdrak tarixçinin tədqiqat predmeti haqqında mötəbər biliklər əldə edilməsinə yönəlmiş yaradıcı fəaliyyətidir. Həqiqət tarixi idrakın ümumi məqsədi qismində çıxış edir. R.C.Kollinqvud hesab edir ki, tarixçi üçün yeganə tədqiqat predmeti "fikirdir", yəni, insanların ən müxtəlif formalarda məqsədyönlü fəaliyyətidir.

Tarix tədqiqatçının keçmiş fikirləri öz şüurunda canlandırmasıdır. R.Kollinqvud yazır: "Retrospektiv xarakter daşıyan bu canlandırma yalnız o şərtlə həyata keçirilə bilər ki, tarixçi bunun üçün zehninin bütün imkanlarından, fəlsəfə və siyasət sahəsində bütün biliklərindən istifadə etsin. Bu, ağlın başqasının ağlının sehrli gücünə passiv tabe olması deyil, bu fəal, bu səbəbdən də tənqidi təfəkkür tərəfindən çəkilən zəhmətdir. Hər cür təfəkkür tənqidi təfəkkürdür; keçmiş fikirləri canlandıran fikirdir, buna görə də onları həmin canlandırma prosesinin özündə tənqid edir (Коллингвуд Р.Дж., стр.205).
Beləliklə, R.C.Kollinqvudun fikrincə, istənilən tarix fikir tarixidir.

Fikirdən başqa heç nə tarixi biliyin predmeti ola bilməz. Siyasi tarix də fikir tarixidir, ancaq "siyasi fəaliyyətlə - müəyyən siyasəti işləyib hazırlamaq, onun həyata keçirilməsi yollarını planlaşdırmaq, reallaşmasına cəhd göstərmək, başqalarının ona düşmən münasibətini dəf etmək və s. ilə məşğul olan insanların ağlına hakim kəsilmiş" siyasi fikrin tarixidir (Bax: yenə orada, s. 385).

Tarixi bilik tarixçinin zehnində onun öyrəndiyi fikrin, hadisənin canlanmasıdır. Tarixi iki halda dərk etmək olar: "Əvvələn, fikir öz ifadəsini ya bizim dil adlandırdığımız məfhumda, ya da kommunikativ fəaliyyətin çoxsaylı formalarının hər hansı birində tapmalıdır... İkincisi, tarixçi ifadə etmək istədiyi fikri yenidən ölçüb-biçməyi bacarmalıdır. Əgər bu və ya digər səbəbdən o, bunu etmək iqtidarında deyilsə, seçdiyi problemdən əl çəksə yaxşıdır" (Bax: yenə orada, s.386).

Tarix elmi insanların fəaliyyətini öyrənir, lakin tarixi idrakın predmeti istənilən fəaliyyət yox, yalnız məqsədyönlü fəaliyyətdir. Bu fəaliyyətin özəlliyi ondadır ki, o mütləq "məqsədlə" həyata keçirilir, yəni, əsas qismində hökmən məqsəd mövcud olmalıdır. Fəaliyyətin bütün strukturu həmin əsas üzərində qurulur və ona uyğun olmalıdır. Məsələ yalnız bundadır ki, bütün tarixi prosesi ona bağlamaq olarmı, tarixi hadisələrin əlaqə və mənasını anlamaq üçün təkcə insanların məqsədini bilmək kifayətdirmi? Tarixdə tarixi proseslərə elə bir əhəmiyyətli təsir göstərməyən hadisələr olmuşdur. Ancaq hər necə olsa da, onlar tamın bir hissəsi idi. Odur ki, hər şeyə diqqət yetirən tarixçi tədqiqat predmeti haqqında az-çox dolğun təsəvvür əldə etmək istəyirsə, tamın bir hissəsinin təhlilinə əhəmiyyət vermədən həmin hissəni sadəcə təsvir etməklə kifayətlənə bilməz.

Georq Zimmel yazır: "Dərketmə metodikasına hər yerdə başsındıran suallar verən tamın hissəyə münasibəti öz çətinliklərini tamdan və ya hər hansı ayrıca fərddən söhbət gedən yerdə də göstərir. Həmin çətinliyə bütöv xalqların və qrupların, zamanın bütöv dövrlərinin, hətta ayrı-ayrı hadisələrin mahiyyət və meylinin dərk edilməsinə münasibətdə də rast gəlinir. İdrak nəzəriyyəsinin çox mürəkkəb məsələlərindən biri bu qarşılıqlı əlaqənin faktiki tətbiq olunan üsulunu şüurlu etmək və tək-tək misallarda göstərməkdir: bizim tarixi anlayışımız əvvəlcə tam mənzərə olmadan ikibaşlı və hətta mənasız görünən təfsilatla necə məşğul olur; sınağa çəkilən ümumi tendensiyanın iş əsnasında təfsilatın dərk olunmasına tipik dəyişikliklər nədən ibarətdir; təfsilata və tama yönəlmiş dərketmə bir-birinin üzərinə laylarla yığılanda hündürlük artdıqca bu laylar hansı nisbətdə genişlənir və s. (Зиммель Г., стр. 24-25).
Tarixin təsviri xarakteri onu ciddi elmlər sırasına aid etməyə imkan vermir. "Kompilyativ tarixşünaslıq"ın çox uzun müddət mövcud olmasına baxmayaraq, o heç zaman tarixi elm kimi təmsil etməmişdir. Tarixin öyrənilməsinin müəyyən metodu kimi istifadə edilən kompilyasiya (sadəcə faktların cəmləşdirilməsi və təsviri) mövcud olan mənbələrdən köçürülmüş hazır biliyə yalnız bir əlavədir, bağlantıdır. Elmi bilik kompilyativdən məhz onunla seçilir ki, tədqiqatçının müstəqil təfəkkürünün məhsuludur və nəzəri cəhətdən əsaslandırılmışdır. O, məntiqi olaraq mövcud elmi konsepsiyalardan irəli gəlir. "Kompilyativ istorioqrafiya"da isə bu əlaqə tematik və xronoloji səciyyə daşıyır.

Tarixin dərk edilməsində artıq çoxdan mühüm dəyişikliklər olmuşdur. "Kompilyativ tarixi" digər elmi axtarış metodu tətbiq edən "tənqidi tarix" əvəz etmişdir. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, tədqiqatçı mənbənin məzmununu passiv köçürmür, müxtəlif axtarış kombinasiyaları tətbiq etmək yolu ilə öyrənilən tarixi hadisənin həqiqətə uyğunluğunu müəyyənləşdirməyə çalışır. O, ümumiləşdirmək üçün nəyi əsas kimi götürmək və nədən imtina etməklə bağlı qərarı özü, "yerdən deyən" olmadan qəbul edir. Demək, həqiqət meyarı onun intellektual əməyinin nəticəsi, elmi təfəkkür bacarığıdır.

Əgər "tənqidi tarix" tədqiqatçının mənbəyə bağlılığını dəyişməyən, ona yalnız öz elmi ümumiləşdirməsi üçün hansı informasiyanı qəbul etmək qərarının özü tərəfindən verilməsi imkanı yaradan kompilyativ tarixin "sonuncu fazası"dırsa, "təmiz elm"lə təmsil edilən "elmi tarix" istorioqrafiyanın təkamülünün artıq yekun mərhələsidir. Bununla da tarix əsl elmə çevrilmiş və haqlı olaraq tarixi təfəkkürün "metodoloji laboratoriyası" sayılan arxeologiya bu məsələdə həlledici rol oynamışdır. Məsələ burasındadır ki, arxeoloji tədqiqatlar yazılı mənbələrdə rast gəlinən ikimənalı detallar olmadan tarix elmində spesifik dərketmə prosesinə kömək edir.

Beləliklə, tarixçi yazılı mənbələrin məzmununu, sadəcə, öz sözləri ilə nəql etmir. Arxeoloqun fəaliyyəti əksərən təbiətşünasın işini xatırladır. O, maddi reallıqla, təbiətin özü kimi dilsiz sirlər xəzinəsi ilə işləyir. Arxeoloq da təbiətşünas kimi bu reallığı dil açmağa məcbur etməlidir. Odur ki, nə qədər qəribə görünsə də, təbiətşünaslıq və tarix elmində məntiqi-metodoloji prosedurun hansısa ümumiliyi mövcuddur. Tarix elm olduğu üçün onun metodologiyası da bir çox hallarda təbiətşünaslığın metodologiyası ilə üst-üstə düşür. Metodun məntiqi mahiyyəti hər iki halda identikdir. "Bütün müasir elm aləmi təbiətin bir, elmin isə yeganə olması ilkin şərtinə əsaslanmışdır" (Bax: Коллингвуд Р.Дж., стр. 453-454).
Tarixçi o vaxt alim adına layiqdir ki, yazılı mənbənin ona təqdim etdiyi ilə kifayətlənməyərək qarşısına qoyduğu məsələnin həllinə nail olmaq üçün daim düşünür. Bu şərtdən çıxış edərək söyləmək olar ki, tarix elmi sistematik düşünməyin əyani təzahürüdür. Başqalarının fikirlərini tənqidi baxımdan dərk etmədən onlardan istifadənin elmə heç bir aidiyyəti yoxdur.
Tarixçi hadisənin yalnız bir tərəfini öyrənib o biri tərəfini kənara qoymamalıdır. O, yadda saxlamalıdır ki, sadəcə olaraq konkret hadisəni deyil, bu hadisənin daxili və zahiri tərəflərinin vəhdəti olan fəaliyyəti tədqiq edir. O, yadda saxlamalıdır ki, tarixi hadisə elə hərəkət deməkdir və onun əsas vəzifəsi bu hərəkəti yerinə yetirənin fikirlərini öyrənmək üçün xəyalən həmin hərəkətə nüfuz etməkdir.
Tarixi hadisələr konkret tarixi dövrdə həmişə mühüm təzahürdür. Tədqiqatçı üçün bu hadisələr obyektdir. O, hadisələri və faktları gözdən keçirib öyrənərək onların daxili, məna və məzmununu açmalıdır. Adi hadisələrin ardıcıllığı olan təbii proseslərdən fərqli olaraq, tarixi hadisələr təfəkkür proseslərindən ibarət, daxili məzmuna malik hərəkətlərin ardıcıllığıdır.

Tədqiqatçı "İsmayılın qızılbaş döyüşçüləri Şirvanşah Fərrux Yasarı niyə öldürdülər" sualını verərkən onu maraqlandıran budur: "İsmayılı bu qərara gəlməyə məcbur edən nə olmuşdur? İsmayıl üçün bu hadisənin səbəbləri F.Yasarın fikir və düşüncəsində gizlənmişdir, hadisəyə məhz onun hərəkətləri səbəb olmuşdu". Ona görə də tədqiqatçı bu hadisənin məhz daxili mahiyyətini, yəni, düşüncədəki prosesi açmalıdır. Bütün tarix fasiləsiz proses kimi fikir tarixidir. Bu müddəadan çıxış edərək deyə bilərik ki, tarix tarixçinin düşüncəsində keçmiş fikirlərin canlandırılmasından başqa bir şey deyildir. Buna görə də, tarix üçün elmi maraq kəsb edən obyektlər adi hadisə kimi deyil, bu hadisələrin ehtiva etdiyi fikir şəklində çıxış edirlər.

Sual doğur: 1514-cü ildə Çaldıran döyüşünə gətirib çıxaran hadisələri öyrənən tədqiqatçı dərk etmək istədiyi fikirləri necə öyrənir? Görünür, burada yalnız bir metod vardır: o, bunları öz düşüncəsində, təxəyyülündə, yaradıcı fantaziyasında canlandırır. Beləliklə, fikir tarixi, yəni, tarixin özü - tarixçinin düşüncəsində keçmişin fikirlərinin canlandırılmasıdır. Belə canlandırma yalnız o şərtlə baş tuta bilər ki, tarixçi zəkasının bütün potensialından, fəlsəfə və siyasət sahəsindəki bütün biliklərindən istifadə etsin, tarixi keçmiş haqqında məntiqi nəticəyə gəlmək üçün nəzəri və təcrübi biliklərinin məcmusundan ilkin əsas kimi istifadə etsin.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu, tədqiqatçının zəkasının digər zəkanın məntiqi qüvvəsinə passiv tabe olması deyil, tənqidi təfəkkür tərəfindən görülən fəal işdir. Tarixi tədqiqatın elmi səviyyəsi həmin tədqiqatın fəlsəfi-nəzəri bazasının mövcudluğunun, tarixçinin zəkasının imkanlarının göstəricisidir. Tarixin tədqiqinin nəticəsi odur ki, bu elmi əsər keçmişi daha aydın başa düşməyə imkan verir. Bu yolla qazanılmış biliklər insana çağdaş zamanda özünü daha dərindən dərk etməyə, gələcəkdə öz sosiomədəni prioritetlərini mükəmməl bilməyə imkan yaradır.

Tarixi təfəkkür elə bir təxəyyülün fəaliyyətidir ki, onun köməyi ilə biz müəyyən ideyanı konkret məzmunla zənginləşdirməyə çalışırıq. Buna isə indini onun öz keçmişinin sübutu kimi istifadə etməklə nail oluruq. Çünki hər bir indinin öz keçmişi vardır və keçmiş hadisələrin təxəyyüldə istənilən halda canlandırılması bu indinin keçmişinin bərpa olunmasına istiqamətlənmişdir.
Tarix elmdir, lakin xüsusi qəbildən olan elmdir. Onun vəzifəsi müşahidə edə bilmədiyimiz hadisələri öyrənməkdir. Bu hadisələr məntiqi, fəlsəfi ümumiləşdirmə yolu ilə öyrənilir. Bunun sayəsində tarixçi konkret mənbələrin "məlumatlarını" təhlil edib onu maraqlandıran hadisələrə dair nəticə çıxarır. Buna görə də tarix elmini məntiqi nəticəyə əsaslanan bilik kimi səciyyələndirmək olar.

Tarixi hadisələr və xalqların həyatında dönüşlər həmişə onların fəlsəfi cəhətdən başa düşülməsinə, tarixi hadisə və ya proseslərin fəlsəfi baxımdan dərk edilməsi cəhdlərinə sövq edir. İctimaiyyatşünaslıqda tarix nədir, onun mahiyyəti və təmayülü nədən ibarətdir sualına cavab verən "tarix fəlsəfəsi" adlı müstəqil cərəyan vardır. Tarix fəlsəfəsi tarixin öz təcrübəsi üzərində yaradıcı düşüncə, fəlsəfi tədqiqatın tarixi təfəkkürlə bağlı spesifik problemlərinə həsr olunmuş xüsusi sahəsidir.

Tarix fəlsəfəsi tarixi proses nəzəriyyəsi kimi, tarixin məqsədi, bəşəriyyətin inkişaf istiqaməti problemləri ilə məşğul olur. İlkin başlanğıcların, çoxşaxəli istiqamətlərin və son məqsədlərin müəyyən edilməsi onun ən mühüm funksiyalarından biridir.

Tarix fəlsəfəsinin istifadə etdiyi əsas kateqoriyalar təşəkkül, hərəkət, inkişaf, dəyişiklik və digərləridir. Tarix fəlsəfəsi inkişaf ideyasının və ya tarixin inkişaf kimi başa düşülməsinin rasional-nəzəri əsaslandırılmasına kömək edir.
Tarix fəlsəfəsinin predmeti tarixi prosesin obyektiv qanunauyğunluqları və mənəvi-əxlaqi mənası, tarixdə insanın mahiyyət gücünün gerçəkləşdirilməsi yolları, ümumbəşəri, ümumdünya tarixi vəhdət problemidir.

Tarixi proseslərin və tarixi idrakın interpretasiyası ilə bağlı olan tarix fəlsəfəsi tarixi hadisələrin mahiyyətinin üzə çıxarılmasına, tarixi proseslərin məqsəd və hərəkətverici qüvvələrinin dərindən başa düşülməsinə kömək edir.

Fəlsəfi biliklərin spesifik bölməsi kimi tarix fəlsəfəsinin başlanğıc nöqtəsi G.V.F Hegelin (1770-1831) "Tarixin fəlsəfəsinə dair mühazirələr" əsəri sayılır. O, Qərbi Avropa fəlsəfi fikir tarixində ilk dəfə fəlsəfə ilə tarixi birləşdirmişdir. Ümumdünya tarixi prosesinin məntiqiliyi konsepsiyası məhz onun tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. O yazırdı: "Fəlsəfənin özü ilə gətirdiyi yeganə fikir zəkanın dünyaya hakim olması barədə sadə bir fikirdir, deməli, ümumdünya tarixi prosesi də ağıl gücünə cərəyan etmişdir. (Гегель Г.В.Ф., "Лекции по философии истории", СПб. 1993,стр.64).

Daha əvvəl "tarixin fəlsəfəsi" anlayışını elmə fransız filosofu Volter (1694-1778) gətirmiş, öz əsərlərindən birini də belə adlandırmışdır. Lakin bu, heç də o demək deyildir ki, həmin fəlsəfi fənnin banisi məhz odur. Əvvəllər bu anlayış ümumdünya tarixi barədə fəlsəfi düşüncələrin labüdlüyünün və qanunauyğunluğunun xüsusi fəlsəfi-nəzəri əsaslandırması olmadan onların məcmusunu ehtiva edirdi. Faktlara bələd olmaq kimi təsviri tarix ilə tarixi prosesin nəzəri cəhətdən bərpa edilməsi arasında fərqləri ilk dəfə mütəfəkkir-filosof J.J.Russo (1712-1778) ətraflı təsvir etmişdir. Müasir anlamda tarixi inkişafın tarix fəlsəfəsinin predmeti ilə bilavasitə bağlı olan ümumi qanunlarının mövcud olması barədə məsələ alman maarifçisi İ.Q.Herder tərəfindən (1744-1803) "Bəşəriyyət tarixinin fəlsəfəsinə dair ideyalar" əsərində irəli sürülmüşdür.

Fəlsəfi biliyin nisbətən müstəqil bölməsi olan müasir tarix fəlsəfəsi aşağıdakı problemləri nəzərdən keçirir: tarixin istiqaməti və mənası; cəmiyyətin tipolojiləşdirilməsinə metodoloji yanaşmalar; tarixin dövrlərə bölünməsi meyarları; tarixin tərəqqisi meyarları və s. Tarix fəlsəfəsi bəşər cəmiyyətinin inkişafına daxilən xas olan məntiqi, tarixi prosesin vəhdətini və çoxölçülülüyünü, sosial determinizm problemlərini (ictimai hadisələrin obyektiv qanunauyğunluqlarını və səbəbiyyət asılılığını) tədqiq edir, tarixi faktların və hadisələrin həqiqiliyini və dəqiqliyini müəyyən edir. O, bəşər tarixini başa düşməyə kömək edir. Tarixi biliyin, o cümlədən tarix elminin mümkünlüyü, mahiyyəti və hüdudları haqqında məsələlər də tarix fəlsəfəsinə aiddir.

Fəlsəfi biliyin tərkib konsepsiyası olan tarix fəlsəfəsi bütövlükdə tarixi prosesin dərk edilməsinə və tarixi idrakın metodoloji problemlərinin təhlilinə yönəlmişdir. Tarix fəlsəfəsi tarixi proses modelini qurarkən tarixi gerçəkliyin spesifikasının, tarixin məna və məqsədlərinin, əsas hərəkətverici qüvvələrinin və onların hərəkət mexanizmlərinin, tarixin vəhdətinin və müxtəlifliyinin müəyyən traktovkasını işləyib hazırlayır, inkişaf ideyasını rasional-nəzəri baxımdan əsaslandırır və s. Cəmiyyətin tarixi inkişaf prosesi filosofların daim düşüncə mövzusudur. Məsələn, bütün bəşəriyyətin tarixi inkişaf prinsiplərinin vəhdət təşkil etdiyini deyən İohann Herder ümumdünya tarixinin traktovkasını vahid proses kimi işləyib hazırlamışdır. O yazırdı ki, təbiətdə olduğu kimi, tarixdə də hər şey ciddi qanunlara uyğun şəkildə müəyyən təbii şəraitdə inkişaf edir.

Tarixdə tərəqqi qanunu təbiətdə tərəqqi qanununa əsaslanır. Bu sonuncu isə artıq qeyri-üzvi təbii qüvvələrdə gizli şəkildə fəaliyyət göstərir, təbiətşünas tərəfindən üzvi varlıqların yüksələn sırasında dərk edilir, tədqiqatçı-tarixçi üçün isə bəşər övladının mənəvi məqsədlərində aşkar olunur. Herder tarixi obrazların, mədəniyyətlərin və dövrlərin öz daxilindən inkişaf etməsi kimi xüsusi qabiliyyətini göstərir. O, hesab edir ki, cəmiyyətin tarixi təbiətin inkişafına sanki bilavasitə yaxınlaşmış kimi, onun qanunları isə sonuncunun qanunları qədər təbii xarakter daşıyan şəkildə təzahür edir (Всемирная энциклопедия. Философия, стр. 1135, 228; Философский словарь. М. 2003,стр.104).

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, "tarix fəlsəfəsi" termini heç də həmişə eyni elmi məna kəsb etməmişdir. Əvvəllər "tarix fəlsəfəsi" əsasən tarixi inkişaf nəzəriyyəsi olmuşdur. Filosoflar tarixi prosesin məqsədini, hərəkətverici qüvvələrini və mənasını tam şəkildə formalaşdırmağa çalışırdılar. Lakin onların nəzəriyyələri mücərrəd forma alırdı. F.Engels yazırdı ki, mücərrəd tarix fəlsəfəsinin öyrənilməsi məsələsi "son nəticədə elə ümumi hərəkət qanunlarının kəşf edilməsinə gətirib çıxarırdı ki, həmin qanunlar bəşər cəmiyyəti tarixində hakim qanunlar kimi özünə yol tapırdı (Маркс К. и Энгельс Ф. Соч.т.21,стр.305).

Bu məsələni həll etmək lazım idi.

Müəyyən nəzəri zəmin olmadan tarixi dərk etmək mümkün deyildir. Lakin "bu abstraksiyalar heç də tarixi dövrləri uyğunlaşdırmaq üçün resept və ya sxemlər vermir. Əksinə, çətinliklər materialın gözdən keçirilməsinə və qaydaya salınmasına, onun gerçək təsvirinə başlayan vaxt ortaya çıxır: həmin material keçmişə aiddir, yoxsa müasir dövrə? (Yenə orada, т.3, стр.26)

Tarix fəlsəfəsi tarixi prosesin istiqamətini müəyyən edir. Tarixin doğru-dürüst yazılması üçün cəmiyyət özü haqqında həqiqətə istiqamətlənməlidir. Lakin tarixi həqiqətin bərpa edilməsi təkcə "ağ ləkələr"in aradan qaldırılmasından ibarət deyildir. Tarixçi və filosofların birlikdə daha uğurla həll edə biləcəkləri bir çox fəlsəfi və metodoloji problemlər də bu yerdə ortaya çıxır. Əgər tarixçi artıq müəyyən dərəcədə məlum olan mənbələrdən istifadə edirsə, fəlsəfi düşünən tarixçi məlumdan məchula doğru gedir. Real tarixin problemlərinin məntiq və metodologiya əsasında təhlilini verməyə xidmət edən tarix fəlsəfəsinin əhəmiyyəti də elə buradan irəli gəlir.

Beləliklə, tarix fəlsəfəsi tarixin tədqiq edilməsi təcrübəsi üzərində düşünməkdir. Bunun səmərəli olması üçün filosof öz düşüncələrinin predmeti olan sahədə şəxsi iş təcrübəsinə malik olmalıdır. O, tarixin fəlsəfi dərkini tarixi tədqiq etmək praktikası ilə əlaqələndirməyi bacarmalıdır. Amma şəxsi fəaliyyət təcrübəsinin olmaması onu başqa müəlliflərin elmi əsərlərinin nəticələrindən faydalanmağa sövq edir ki, bu da onun tarixi hadisələrin fəlsəfi dərkini tarixin tədqiqi praktikası ilə əlaqələndirmək bacarığının olmadığını göstərir. Tarixi idrakın xüsusiyyətləri barədə yalnız o adam düşünə bilər ki, o, bunun üçün zəruri olan idrak sistemini tətbiq etməyi öyrənmişdir.

Tarix fəlsəfəsinin vəzifəsi tarixi prosesin gedişatını ümumiləşdirmək, daha əvvəl üzə çıxarılmış rəy və arqumentləri getdikcə daha sahmanlı şəkildə sistemləşdirmək və birləşdirməkdir. Tarixin dərindən dərk edilməsi fəlsəfənin və tarixin yaxınlaşmasını nəzərdə tutur. "Fəlsəfə ilə tarixin yaxınlaşması" ideyası R.C.Kollinqvudun bütün həyatının nəzəri fəaliyyət proqramı olmuşdur. O, belə bir fikrin izah olunmasına dəfələrlə müraciət etmişdir: "Tarix öz prosedurlarının təbiəti, metodu və dərketmə imkanlarının fəlsəfi özünüdərki ilə nüfuz etməli, fəlsəfə isə tarixi təfəkkür təcrübəsini mənimsəyərək öz nəzəriyyə və metoduna zəruri düzəlişlər etməlidir. Lakin tarixi təfəkkür öz fəaliyyətinin fəlsəfi əsaslarının dərinliklərinə getdikcə, fəlsəfənin təbiəti anlayışının özü də dəyişikliklərə məruz qalır, getdikcə daha çox tarixiliyə meyil edir. Beləliklə, "yaxınlaşma" hər iki tərəfdən - tarix tərəfindən və fəlsəfə tərəfindən körpü salınması, bununla da idrak fəaliyyətinin hər iki növünün interpretasiyasına korrelyativ (əlaqəli - R.M.) dəyişikliklər edilməsi deməkdir (Bax: Коллингвуд Р.Дж., стр. 434).

Tarix elminin vəziyyəti daha çox ilkin fəlsəfi şərtlərdən asılıdır. Fəlsəfi interpretasiyasız "xalis təcrübə" hissi təcrübəyə söykənən və yalnız faktları ehtiva edən tədqiqatdır: bu, tarixi idrakın təhlilinə qeyri-elmi yanaşmanın təzahürüdür.
Tarix aralarında hər hansı qanunauyğunluqla mexaniki əlaqələndirilmiş ayrı-ayrı hadisələrin zahiri ardıcıllığı deyil, prosesdir. Odur ki, tarixi prosesin təhlili hadisələri dəyişməkdə və inkişafda nəzərdən keçirən dialektika tələb edir.
Hələ XIX əsrin ikinci yarısında fəlsəfədə tarixin öyrənilməsinə iki yanaşma təşəkkül tapmışdı: pozitivizm və neoidealist fəlsəfi cərəyanlar (neokantçılıq, neohegelçilik, həyat fəlsəfəsi və s.). Mən qarşıma bu nəzəriyyələrin müddəalarının bütün spektrini şərh etmək vəzifəsi qoymamışam. Yalnız pozitivizmə qısaca toxunacağam. O, fəlsəfənin istiqamətlərindən biri kimi "pozitivdən", yəni hazırkı, faktiki, sabit və şübhəsizdən törəyir və öz tədqiqatını və şərhini bununla məhdudlaşdırır. Pozitivizm sistemi fransız filosofu Ogüst Kont (1798-1857) tərəfindən yaradılmışdır.

Pozitivizm elmi biliyin vəhdət təşkil etməsini və tarixin ciddi elmə çevrilməsinin zəruri olduğunu vurğulayırdı. İctimai həyata dair geniş ümumiləşdirmələrin mümkünlüyünü və zəruriliyini isbat edən pozitivizm tarix elminin taleyinə müəyyən müsbət təsir göstərmiş, təsviri - təhkiyə tarixindən sosial-iqtisadi proseslərin mürəkkəb təkamülünün mənimsənilməsinə keçidinə şərait yaratmışdır. Lakin pozitivistlər sosial-tarixi idrakın təbiətini və vəzifələrini sxematik başa düşürdülər. Onlar idrak nəzəriyyəsinin və məntiqin vəhdəti problematikasını, yəni, tarixi prosesin izahını bütünlüklə sosiologiyaya həvalə edirdilər.
Lakin belə bir sual yaranır: XIX əsrdə sosiologiya tarixi prosesin bütün məzmununu tamamilə açmaq iqtidarında idimi? Bu suala cavab "tarixilik" anlayışı dedikdə, nə başa düşməyimizlə bağlıdır.

Ümumdünya Fəlsəfə Ensiklopediyası tarixiliyi belə interpretasiya edir: tarixilik tarixi varlığın və tarixi idrakın eyniyyəti ideyasını nəzərdə tutan tarixi idrak strategiyasıdır. Tarixilik fəlsəfi mühakimə predmetidir.
Tarixilik bir tərəfdən pozitivist sosiologiyaya xas olan qanunauyğun inkişaf ideyası ilə bağlıdır, digər tərəfdən isə bütövlükdə inkişaf prosesinin qanunauyğunluğundan ibarət deyildir. Daha doğrusu, tarixilik ayrılıqda götürülmüş hər bir tarixi hadisənin xüsusiyyətlərinin, onun öz faza və vəziyyətlərinin konkret şəkildə öyrənilməsinə istiqamətləndirir. V.İ.Leninin XX əsr tarixindəki roluna necə yanaşmağımızdan asılı olmayaraq, hər halda tarixiliyin prinsiplərini o formalaşdırmışdır. Həmin prinsiplər tarixi dərk etmək baxımından bu gün də öz metodoloji əhəmiyyətini itirməmişdir. V.İ.Lenin yazırdı: "Əsas tarixi rabitəni unutmamaqdır, hər bir məsələyə, tarixdə məlum bir hadisənin nə cür əmələ gəldiyi, həmin hadisənin öz inkişafında nə kimi əsas mərhələlərdən keçdiyi nöqteyi-nəzərindən yanaşmaqdır və onun bu inkişafı nöqteyi-nəzərinə əsaslanıb həmin şeyin indi nə hala düşdüyünə nəzər salmaqdır" (Lenin V.İ., Əsərlərinin tam külliyyatı, 39-cu cild, səh.73). Tarixi idrak metodologiyası kimi bu formul tariximizin ayrı-ayrı dövrlərinin, o cümlədən Səfəvilər hərəkatı tarixinin öyrənilməsində də faydalı ola bilər.

Tarixilik hər bir ictimai elm üçün ictimai həyatın fakt və proseslərinin öyrənilməsinin zəruri şərtidir. O, tarix üçün tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını elmi dərketmə metodudur. Tarixilik prinsipinin nəzərə alınmaması tarixi gerçəkliyin təhrif olunmasına gətirib çıxarır.

A.A.İvinə görə, "Tarixilik anlayışı humanitar və sosial elmlərin elə mühüm kateqoriyalarından biridir ki, həmin kateqoriyalar dünyanı, ilk növbədə, bütün sosial həyatı daimi dəyişiklik (təşəkkül) kimi izah edir və "keçmiş-indi-gələcək" ("olmuşdur-vardır-olacaqdır") zaman sırasından istifadə edir (Ивин А.А. Современная философия науки. М.2005, стр.107).
A.A.İvin yazırdı: "Tarixilik" termininin çoxsaylı mənalarından onun iki əsas mənasını fərqləndirmək olar: 1) indinin keçmişlə və (və ya) gələcəklə müəyyən olunması; 2) keçmişin və gələcəyin indi ilə müəyyən olunması ...".

Daha sonra, "indi keçmişlə və müəyyən mənada cəmiyyəti, mədəniyyəti və s. gözləyən, həyata keçirilməsi daha çox insanın səylərindən asılı olan yaxın gələcəyin obrazı ilə müəyyən olunur. Tarixin "dəmir" zərurət kimi fəaliyyət göstərən qanunları ideyasından imtina edilməsi indinin keçmişlə müəyyən olunmasına statistik, ehtimal xarakteri verir. Tarixiliyin bu cür başa düşülməsi "tarixin rahat və mahiyyətcə heç bir əhəmiyyət daşımayan təfsirini" bəşəriyyətin ağlabatan və zəruri tərəqqisi kimi dəyərindən məhrum edir.

Tarixiliyin şərhində bir zamanın digər zamanla müəyyən olunması anlayışına verilən məna xüsusi rol oynayır. Tarixilik keçmişlə indi arasındakı ikitərəfli rabitənin inkar edilməsi kimi tarixi baxışı hər bir perspektivdən və deməli, sistemdən məhrum edir. Tarixilik bir zamanın digəri ilə müəyyən olunmasından imtina deyil, onunla müəyyən edilməsi deməkdir (Bax: Ивин А.А., стр.108, 109-110, 112-113).


XX əsrin ən böyük filosofu sayılan Karl Yaspers (1883-1969) keçmişlə indinin qarşılıqlı əlaqəsi, habelə müasir dünyada oriyentasiya üçün tarixi biliyin əhəmiyyəti haqqında ideya irəli sürən müəlliflərdən biridir. O yazırdı: "Ümumdünya tarixinin mənzərəsi və indiki zamanda vəziyyətin dərk olunması bir-birini müəyyən edir. Mən keçmişin tamlığını necə görürəmsə, indini də eləcə dərk edirəm. Keçmişin daha dərin qatlarına baş vurduqca, indiki hadisələrin gedişatını daha intensiv hiss edirəm. Mən nəyə mənsubam, nəyin naminə yaşayıram - bütün bunları tarixin aynasından öyrənirəm (Ясперс К. "Смысл и назначение истории". М.1991, стр.276).
Bəşər tarixinin cəmiyyətin gələcək inkişafını irəlicədən görməyə imkan verən qanunlarının kəşf edilməsinin tarix elminin vəzifəsi olması ilə bağlı mühakimə tarixiliyin ifrat versiyasını ifadə edən "tarixçilik" adlandırılmışdır.
Dəyərlərin, fəlsəfi nəzəriyyələrin və tarixi biliyin nisbiliyini bildirən təlim kimi tarixilik kritisizmə, yəni, insan idrakının imkanlarının, mənşəyinin, gerçəkliyinin, qanunauyğunluğunun və hüdudlarının müəyyən olunması metoduna söykənərək inkişaf edir.
Karl Popperin adı tarix və fəlsəfə ilə peşəkar məşğul olan hər kəsə yaxşı məlumdur. O, istər elmi idrak metodologiyasına dair fundamental əsərlərin, istərsə də tarix fəlsəfəsinə dair tədqiqatların müəllifidir. K.Popper "Tarixiliyin miskinliyi" adlı fundamental əsərinin müqəddiməsində yazır: "Tarix keçmişdə baş verənlərdir. O, nə çay, nə də gücdür. Tarix həmişə bu gün, zamanın indiki anında bitir. Bu gündən başlayaraq gələcəkdə baş verəcəklərə, bax, bunlar - biz özümüz, sizin iradəniz, bizim əqidəmiz təsir göstərə bilər (hərçənd, əlbəttə, yalnız qismən). Biz gələcəyə təsir göstərməyə qabilik: özü də təkcə etik əqidəmizlə deyil, həm də üzərimizə məsuliyyət götürməyə hazır olmağımızın, özümüzə tənqidi münasibət bəsləməyimizin köməyi ilə, öyrənmək və yadırğamaq bacarığımız, ideologiyaların, xüsusən, tarixi xarakterli ideologiyaların qiymətləndirilməsinə şübhə ilə yanaşmağımız sayəsində (Поппер К. "Нищета историцизма", М.1993, стр.III).

K.Popper hesab edir ki, insan idrakı onun faktları toplayıb ümumiləşdirmək, fərziyyələr irəli sürmək, onları tənqidi yoxlamaq, dəqiqləşdirmək və yeniləri ilə əvəzləmək və s. qabiliyyətinə əsaslanan vahid prosesdir. Lakin idrak fəaliyyətinin konkret mexanizmləri, bu fəaliyyətin həqiqətə yaxınlaşmaq üçün yaratdığı imkanlar təbiət və ictimai hadisələr barədə elmlərdə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Odur ki, bu sahədə işləyən tədqiqatçıların qarşılarına qoyduqları məqsəd və vəzifələr də olduqca fərqlidir. O hesab edir ki, ".... sosial elmlərdə fizikanın riyazi yolla ifadə olunmuş qanunları ilə müqayisə ediləcək heç nə yoxdur" (Поппер К. "Нищета историцизма", стр.33).

Tarixi qanunların mövcud olması ideyasını kəskin tənqid edən K.Popper hesab edir ki, ümumiləşdirici və tarix elmləri arasında fərq vardır. Tarix elmləri konkret və ya spesifik hadisələr və onların izahı ilə məşğuldur. Odur ki, tarixi hadisələrə ayrı-ayrı hadisələr kimi yanaşmaq lazımdır.
K.Popper başqa bir əsərində yazır: "Bizim nöqteyi-nəzərimizdən həqiqətən heç bir tarixi qanun ola bilməz. Ümumiləşdirmə elə elmi prosedurlara aiddir ki, bunları əlahiddə hadisənin təhlilindən və onun səbəbiyyətinin izahından ciddi şəkildə fərqləndirmək lazımdır. Tarixin vəzifəsi də elə ayrı-ayrı hadisələri təhlil etməkdən və onların səbəblərini izah etməkdən ibarətdir" (Поппер К. "Открытое общество и его враги", М. 1992, стр.305). O, hesab edir ki, tarixdə izah (metod kimi) vardır, lakin o, konkret hadisələrin tamamilə konkret səbəblərinin axtarışı ilə bağlıdır və "qanunların" kəşf edilməsi ilə nəticələnə bilməz.
K.Popper tənqid edərkən "tarixçilik" adlandırdığı, "sosial elmlərin başlıca vəzifəsini tarixi öncəgörmədən ibarət hesab edən" konsepsiyanın prinsipial zəif cəhətlərini də üzə çıxarır. O yazır ki, "dəqiq və müfəssəl sosial öncəgörmələr mümkün deyildir". Onun fikrincə, "tarixçilik fatalizmin xüsusi növüdür və tarixin meyilləri onun üçün labüddür"... "Zənnimcə, bəşəriyyətin vahid tarixi yoxdur, yalnız insan həyatının müxtəlif aspektləri ilə bağlı olan sonsuz sayda tarixlər və onların arasında siyasi hakimiyyətin tarixi vardır. Onu adətən dünya tarixi dərəcəsinə yüksəldirlər, mən isə qəti surətdə deyirəm ki, bu, bəşəriyyətin inkişafının istənilən ciddi konsepsiyası üçün həqarətdir" (Поппер К. "Открытое общество и его враги", стр. 10,21,62, 112).
Tarixçi faktları seçərkən çox vaxt yalnız elə faktları göstərir ki, onlar irəlicədən qurulmuş nəzəriyyəyə uyğun gəlir və əgər başqa faktlar barədə informasiya yoxdursa, belə nəzəriyyənin obyektiv yoxlanılması, demək olar ki, mümkün deyildir. K.Popper tarixi nəzəriyyələri "ümumi interpretasiyalar" adlandıraraq yazır: "İnterpretasiyalar müəyyən nöqteyi-nəzərləri ifadə etdiyi üçün vacibdir. Lakin biz aydınlaşdırmışıq ki, tarixi tədqiqatda mütləq bu və ya digər nöqteyi-nəzər vardır, buna görə də tarixdə yoxlanılması mümkün olan və deməli, elmi xarakter daşıyan nəzəriyyə qurmaq son dərəcə çətindir" (Поппер К. "Открытое общество и его враги", стр.307). O, bu məntiqi mühakimədən çıxış edərək belə qənaətə gəlir ki, çoxlu sayda tarixi faktların yeganə şəkildə interpretasiya edilə biləcəyinə inamdan imtina etmək lazımdır.

Onun bu fikri tarixi interpretasiyalara elmi status vermək üçün əsas deyilmi? K.Popperin fikrincə, əsla yox. Tarixi interpretasiyalar, ilk növbədə, insanın tarixi zamanda öz yerini tapması, bugünkü problemləri əvvəlki nəsillərin təcrübəsi ilə əlaqələndirməsi tələbatını ifadə edir. Popper yazır: "Axı, hər kəsin öz çətinlikləri və problemləri, öz maraqları və tarixi hadisələrə baxışları vardır və deməli, hər bir nəsil tarixi öz bildiyi kimi qavramaqda, onu əvvəlki nəsillərin nöqteyi-nəzərlərini tamamlayan öz nöqteyi-nəzərindən interpretasiya etməkdə haqlıdır. Nəticə etibarilə biz tarixi öz maraqlarımızı təmin etməkdən, imkan daxilində şəxsi problemlərimizi başa düşməkdən ötrü öyrənirik. Lakin biz tarixi problemləri elmi obyektivliyin səmərəsiz məqsədinin təsiri altında öz nöqteyi-nəzərimizdən təqdim etməyə cəsarət etməsək, bu iki məqsəddən heç birinə çatmayacağıq" (Поппер К. "Открытое общество и его", стр. 309).
Tarixçilik konsepsiyalarının barışmaz tənqidçisi olan K.Popper tarixin rəngarəngliyi, müxtəlif tarixi interpretasiyaların mövcud olması anlayışından çıxış edərək belə bir qənaətə gəlir: "Mən israr edirəm ki, tarixin mənası yoxdur. Əlbəttə, bu heç də o demək deyildir ki, biz siyasi hakimiyyətin tarixinə yalnız dəhşət içində baxmağı bacarırıq, yaxud biz onu acı zarafat kimi qəbul etməliyik. Axı, biz tarixi siyasi hakimiyyətin elə problemlərindən çıxış edərək interpretasiya edə bilərik ki, həmin problemləri zəmanəmizdə həll etməyə çalışırıq. Biz siyasi hakimiyyətin tarixini açıq cəmiyyət, zəkaya əsaslanan hakimiyyət, ədalət, azadlıq, bərabərlik, habelə beynəlxalq cinayətlərin qarşısının alınması uğrunda mübarizəmiz nöqteyi-nəzərindən interpretasiya edə bilərik. Tarixin məqsədi olmasa da, biz ona öz məqsədlərimizi qəbul etdirə bilərik, tarixin mənası olmasa da, biz ona məna verə bilərik" (Поппер К.. Yenə orada, стр. 320-321).

Bununla yanaşı, K.Popper tarixi proseslərlə bağlı baxışlarının nihilizm və ya pessimizm kimi başa düşülməsini istəmir. Onun qənaətincə, o, tarixdə insanın dərk edilmiş, məqsədyönlü fəaliyyətinin əhəmiyyətini bizim yaşadığımız və bizdən sonra qalacaq dünyaya görə fərdi və kollektiv məsuliyyətlə əsaslandırmağa çalışır. "Məna", "məqsəd" və "məsuliyyət" anlayışları yalnız insanın və onun fəaliyyətinin mahiyyət xarakteristikaları kimi qiymətləndirilə bilər. K.Popper tarixçilik konsepsiyalarını rədd edərək daha azad, ədalətli və mükəmməl cəmiyyət yaradılmasında tənqidi zəkanın rolunu qeyd edir.

Qeyd edək ki, görkəmli tarix filosoflarının heç də hamısı onun mövqeyi ilə razılaşmır. Məsələn, K.Yaspers hesab edir ki, tarixin obyektiv mənasının üzə çıxarılması, ola bilsin, bəşəriyyətə bir tam kimi yanaşma ilə bağlıdır: "Dünya tarixini təsadüfi hadisələrin xaotik toplusu, nizamsız qalağı, burulğan kimi başa düşmək olar... Bu baxımdan tarixdə vəhdət yoxdur və nəticə etibarilə nə struktur, nə də məna vardır. Bu məna və bu struktur yalnız təbiətdə təsadüf edilən, lakin xeyli dərəcədə daha az dəqiq müəyyənləşdirilə bilən saysız-hesabsız kazual (səbəbiyyət - R.M.) əlaqə və törəmələrdə öz ifadəsini tapır. Bununla belə, tarix fəlsəfəsinin məsələsi bu vəhdətin, mənanın, dünya tarixi strukturunun axtarışlarında həll edilir, o isə bütövlükdə yalnız bəşəriyyət ilə bağlı ola bilər (Ясперс К. "Смысл и назначение истории", стр. 275).

Tarixin təcrübəsi göstərir ki, böyük mütəfəkkirin yaradıcılığı izsiz qalmır, o, sosial-siyasi konsepsiyalara və ya strategiyalara bu və ya digər dərəcədə təsir göstərir, onların nəzəri-metodoloji əsasına çevrilir. Tarix filosofu kimi K.Popperə tarixçiliyi və ona söykənən gələcəyin irəlicədən görülməsini, islahatçıların ictimai sistemlərin dəyişdirilməsinə yönəlmiş fəaliyyətində zəruri ehtiyatlılığın və sosial məsuliyyətin əsaslandırılmasının sadələşdirilmiş şəkildə başa düşülməsini tənqid etmək xasdır. Bununla əlaqədar olaraq, onun metodoloji yanaşmaları Qərbdə müəyyən təsirə malikdir.

A.A.İvin yazır: "Bəşər tarixi fərdi və təkrar olunmayan hadisələrin ardıcıllığından ibarətdir. Burada onun gedişatını müəyyən edən və gələcəyini irəlicədən yönəldən heç bir ümumi qanun yoxdur. Gələcəyin necə olacağı daha çox insanın öz fəaliyyətindən, onun ağıl və iradəsindən asılıdır... Gələcəkdə cəmiyyətin inkişafının irəlicədən xəbər verilməsi çətindir, belə öncəgörmə çox vaxt etibarsızdır, lakin buna baxmayaraq, mümkündür" (Ивин А.А. Современная философия науки, стр.22).

Lakin o daha sonra yazır: "Tarixi inkişaf qanunlarının yoxluğu heç də o demək deyildir ki, tarixdə nə səbəbiyyət əlaqələri vardır, nə də burada müəyyən inkişaf meyillərinin və istiqamətlərinin üzə çıxarılması mümkündür. Tarixdə səbəbiyyət prinsipi qüvvədədir. "Hər şeyin səbəbi vardır və əvvəlki səbəb olmadan heç nə baş verə bilməz". Bu prinsip universaldır, bütün sahələrə və hadisələrə şamil olunur və insanların tarix adlandırılan birgə fəaliyyəti də istisna deyildir.
Lakin qanunlar səbəbiyyət əlaqələrindən fərqlidir və tarixdə səbəbiyyətin olması əsla tarixi qanunların mövcud olması demək deyildir. Tarixi hadisələr arasında səbəbiyyət asılılıqlarının üzə çıxarılması tarix elminin əsas vəzifələrindən biridir.

Onun başqa bir mühüm vəzifəsi müəyyən dövrdə müəyyən cəmiyyətdə yaranan inkişaf meyillərinin aşkar edilməsi, onun təsisatlarının, ideyalarının və s. inkişaf xətlərinin izlənilməsidir" (Yenə orada, стр. 94-95.)
Bununla belə, qeyd edək ki, XX əsrin ikinci yarısında alman, fransız və Amerika filosoflarının əsərlərində istər tarix fəlsəfəsinin, istərsə də tarixin yeni paradiqması özünü göstərməyə başlamışdır.
Əvvəlcə alman filosofları M.Horkhaymerin və T.Adornonun "Maarif dialektikası" (1947-ci il) əsərində tarixi proseslərə bir qədər fərqli qiymət verilmişdir. Sonralar T.Adorno "Neqativ dialektika" (1966-cı il) əsərində bu ideyanı inkişaf etdirmiş və "Osvensimdən sonra Qərbdə başlanan total mədəni fəlakət" haqqında məsələ qaldırmışdır.

Əslində, "1985-1987-ci illərdə tarixçilərin məşhur mübahisəsi" T.Adornonun hərbi cinayətlərə və tarixin saxtalaşdırılması cəhdlərinə görə almanların milli günahına dair ideyalarının məntiqi nəticəsi olmuşdur.

T.Adorno "Keçmişin yenidən dəyərləndirilməsi nə deməkdir?" adlı xüsusi essesində müharibədən sonrakı Almaniya cəmiyyətinin milli günahdan imtina etməsini pisləyir və şüura xas olan, faktiki olaraq tarixin saxtalaşdırılması amillərindən biri kimi çıxış edən hansısa unutma mexanizmindən söz açır. Əslində, məsələlərin bu cür qoyuluşu tarixçiləri çıxılmaz vəziyyətə salmış və belə bir sual doğurmuşdur: yeni tarixi perspektiv tarix elmini yenə də düyünə salacağı təqdirdə elmi istinadı nədə axtarmalı?
Bütövlükdə T.Adornonun bu əsərləri tarix elminin və ümumiyyətlə, elmin öz çərçivələrindən qat-qat geniş olmuşdur. T.Adorno faktiki olaraq maarifçilik ideyalarının iflasa uğradığını xəbər vermiş və təsdiq etmişdir ki, tərəqqi, humanizm, bütövlükdə Maarifçilik dövrünün bütün ideyaları, eləcə də modern idealları puç olmuş və iflasa uğramışdır.
T.Adornonun ardınca postmodernizmin banilərindən biri olan fransız filosofu J.F.Liotar bildirmişdir ki, Osvensim "postmoderni kəşf edən cinayətdir, eynən necə ki, Osvensim tarixin sonunun adıdır".

Bütövlükdə ötən əsrin 70-ci illərindən başlayaraq fəlsəfə elmində belə bir fikir yayılmışdır ki, insanın həyatı elm və zəka sayəsində daha rahat olsa da, modernin bütün idealları və dəyərləri uğursuzluğa düçar olmuşdur. Bu baxımdan modern layihəsi natamam olmaqdan daha çox prinsipcə başa çatdırılmazdır. Mövcud şəraitdə onu həyata keçirmək cəhdləri modernin karikaturası olacaqdır.

Bununla belə, postmodernizm təsdiq edirdi ki, Kantdan başlayaraq, Avropanın intellektual fikir tarixi totalitarizm fenomeninin, terrorizm və qlobal fəlakətlər və s. yaranmasına gətirib çıxarmış istiqamətdə inkişaf etmişdir.
Buna baxmayaraq, postmodern vahid tarixin mövcud olması faktının özünü şübhə altına qoyaraq belə bir ideyanı müdafiə etmişdir ki, heç bir əksliklər yoxdur, hər bir predmet unikal olmaqdan daha çox eyni əhəmiyyətlidir.

Beləliklə, postmodernizmdə tarix hadisələrin təkrarlanmasının, çulğaşmasının formasız vəziyyəti kimi təsəvvür edilir. Əgər tarixin vahid kökü, əlaqələndirici mərkəzi yoxdursa, onu əhəmiyyətli və ya əhəmiyyətsiz olan istənilən hadisədən, faktdan başlayaraq hesablamaq olar. Deməli, tarix bir-biri ilə əlaqədar olmayan, müstəqil həyat yaşayan axınlar şəklində inkişaf edir və tarixin gedişatı elə bundan ibarətdir.
Postmodernizmdə müxtəliflik dəyərlərinin qorunması, dünyaya plüralist baxışın, tarixin hissələrini onları tam prosesə qoşanadək görmək və başa düşmək qabiliyyətinin genişləndirilməsi, ictimai tam çərçivəsində fərdin müstəqilliyinin dərindən öyrənilməsi kimi konstruktiv proqramın mövcudluğuna baxmayaraq, tarixin bu konsepsiyası çox zəif olmuşdur.
Həmin konsepsiya belə bir mövqedən tənqid edilmişdir ki, postmodernizm zəkaya qarşı ədalətsizdir, o, mənəvi dəyər və normaları həddən artıq ümumiləşdirir, yəni, onları nisbi hesab edir.

Əgər dünyada hər şey eyni dərəcədə dəyərlidirsə, belə olan halda xeyir və şər anlayışları qiymətdən düşür və nəticədə tiranlar, sadistlər də bəşəriyyət üçün müqəddəslərə bərabər tutulur. Hər bir fərdin öz qapalı dünyası, öz həqiqəti yaranır. Beləliklə, postmodernistlərdə tarix mənasını itirir və özünü bütün künclərə vuran kor pişiyə bənzədilir.
Avropa fəlsəfəsinin bütün sonrakı tarixi, o cümlədən alman Y.Habermasın və fransız M.Fukonun qiyabi polemikası faktiki olaraq artıq formalaşmış yanaşmaların tənqidinin müxtəlif modellərindən qaynaqlanmışdır.
Hamıya məlumdur ki, Kanta görə, insanı maarifçiliyə aparan yolda əsas təhlükə ehkamçılıq olmuşdur. M.Fukoya görə, insanın fikrini antropoloji yuxuya verən nə varsa, hamısı onun üçün başlıca təhlükədir. O, ehkamçılığın müasir formalarının, əslində, humanizm kabusları olması ideyasını irəli sürür. Bu zaman hesab edir ki, humanizm bir ideologiya kimi fikrin dayağı olmaq üçün həddən artıq elastikdir.

Əbəs deyil ki, M.Fuko öz yanaşmasını "tarixi tədqiqatın tənqidi metodu" adlandırır. Onun fikrincə, "tarix sabit bilik sistemlərinin inkişafının daha yüksək səviyyələrinə ardıcıl keçiddir" (Bax, Всемирная энциклопедия. Философия, cтр. 1171). Əslində, M.Fukonun bütün əsərləri "indinin fəlsəfi diaqnostikasını" vermək cəhdidir. Bunun sayəsində o, oxucunun fikrini daim hərəkətə gətirir və onu yeni həyati və tədqiqat çağırışlarını qəbul etməyə vadar edir.

Y.Habermasa görə, "ötən əsrin 60-cı illərinin sonundan başlayaraq Qərb cəmiyyəti elə bir vəziyyətə yaxınlaşır ki, həmin vəziyyətdə Qərbin rasionalizm irsi artıq şəksiz deyildir". O, "Modernin fəlsəfi diskursu" əsərində M.Fukonun deklarasiyaları ilə işlərin faktiki vəziyyəti arasında dərin ziddiyyətlər aşkar edərək onu tənqid atəşinə tutur. Y.Habermas əmindir ki, M.Fuko öz tədqiqatları ilə moderni sarsıtmaq istəyir. O əmindir ki, yalnız kommunikativ düşüncəyə keçid yeni perspektivlər aça bilər.
Əslində, intellektual təfəkkürün bütün əvvəlki tarixi fəlsəfənin biz kimik, nəyi dərk edə bilərik və s. kimi əzəli suallar baxımından əsrlərin qovuşuğunda formalaşmış tarixi prosesə yanaşma və konsepsiyalar bu dərəcədə müxtəlif olmamışdır.

Postmodernizmin tərifindən çıxış etsək, müasir dünyanı "mürəkkəbliyin idarə olunmayan artması" kimi müəyyənləşdirmək olar.
Bu mürəkkəblik həm də qloballaşma dövrü üçün səciyyəvi olan elmin, siyasətin və iqtisadiyyatın maraqlarının çulğaşması ilə uzlaşır. Bəzən bu və ya digər tarixi konsepsiya S.Hantinqtonun məşhur "Sivilizasiyaların toqquşması" kitabı kimi müxtəlif strukturların parlaq ifadə olunmuş layihəsi təsiri bağışlayır.

Bununla belə, tarix elmi daim yeni tədqiqatlarla zənginləşir. Həmin tədqiqatlar həm əvvəlki əsərlərlə maraqlı şəkildə səsləşir, həm də inkar edilmək dərəcəsinə qədər yenidən dərk olunur.
Şəxsən mənim üçün tarixi tərəqqi ideyasına ömrünün sonunadək sadiq qalmış fransız filosofu Jan-Pol Sartrın mövqeyi daha yaxındır. "Tarix insanın insan tərəfindən dərk edilməsinə doğru tələsmədən hərəkət edir... Bizim etdiklərimizə və edəcəklərimizə müəyyən mənada ölməzlik verən bax, budur. Başqa sözlə desək, tərəqqiyə inanmaq lazımdır. Bu isə, ola bilsin, mənim son sadəlövhlüklərimdən biridir". O, "Metodun problemləri" əsərində K.Marksın sosial fəlsəfəsini, onun konkret tarixi hadisələrin təhlilinə yanaşmasını yüksək qiymətləndirərək, marksizmi "dövrün misilsiz fəlsəfəsi" adlandırır. Çünki marksizm "İnsanı tam şəkildə, yəni onun vəziyyətinin maddiliyindən çıxış edərək" qiymətləndirir, "həqiqətən konkret biliyin yeganə mümkün forması" və "Tarixi prosesi hərtərəfli işıqlandırmaq üçün ən qətiyyətli cəhddir" (Bax: Всемирная энциклопедия. Философия, cтр. 898).

Tarixin fəlsəfi təfəkkürünün xarakteri təhlil çərçivələrinin genişləndirilməsini tələb edir. Tarix fəlsəfəsi yalnız tərkib hissələri ayrı-ayrı xalqların, dövlətlərin, bütöv regionların və s. tarixi olan Ümumdünya tarixinin fəlsəfəsi ola bilər. Başqa cür desək, tarix fəlsəfəsi bir millətin və ya ölkənin deyil, bütün bəşəriyyətin tarixinə şamil edilməlidir. Lakin heç kim tarix fəlsəfəsinə öz millətinin tarixini öyrənməyi qadağan edə bilməz.

Buna görə də Azərbaycan tarixi yalnız Ümumdünya tarixinin ümumi fəlsəfi tədqiqatları kontekstində, onunla əlaqəli şəkildə başa düşülə bilər. Azərbaycanın və Azərbaycan xalqının tarixi Ümumdünya tarixinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.
Xalqlar hər hansı məqsəd olmadan, "elə belə, bekarçılıqdan" hərəkətə gəlmirlər, onların niyyətləri dərk edilmiş maraq və emosiyalarla yanaşı, həm də ənənə, dil, ümumi mədəniyyətin elementləri, din və s. müəyyən edilən dünyanın mənzərəsi ilə şərtlənir. Buna görə də biz tariximizin hər bir dövrünü və ya mərhələsini fəlsəfi baxımdan dərk etməyə, tarixi təfəkkürü tarix fəlsəfəsi kontekstində inkişaf etdirməyə, fəlsəfə ilə tarix arasında yaxınlaşmaya nail olmağa çalışmalıyıq. Tarix elmini faktları tənqidi dərk etmədən inkişaf etdirmək keçmişdə qalmışdır. Elmi tarix ilə faktoloji interpretasiyanın üstünlük təşkil etməsi bir araya sığmır. Tarix fəlsəfəsi keçmiş sosial gerçəkliyimizin öyrənilməsinin konseptual əsası olmalıdır.

Bu gün tarix fəlsəfəsinə maraq təkcə peşəkar tarixçilər tərəfindən deyil, həm də mədəni, sosial-siyasi və ya başqa səbəblərdən tarixin fəlsəfi aspektlərinə həvəs göstərənlər tərəfindən artır. Varlığımızın mənasını dərk etmək, dünyada və bəşər tarixində öz yerini başa düşməyə çalışmaq - Azərbaycan vətəndaşlarının yeni nəslinin ən mühüm dünyagörüşü tələbatıdır.

Bu çağırışa cavab milli tarixin konseptuallaşdırılması olmalıdır. Ona nail olunmasına bir çox cəhətdən tarix fəlsəfəsinin özü şərait yaradacaqdır.

Biz tariximizin öz aralarında əlaqəsi olmayan epizodlarını və ya məqamlarını böyüməkdə olan nəslə saxlaya bilmərik. Azərbaycan tarixi yalnız qarşılıqlı əlaqələndirilmiş, dolğun və elmi əsaslandırılmış məzmuna malik ola bilər.