Xatırlayırsınızsa, Marks “Kapital” əsərində sivilizasiyanın inkişaf tarixini 5 mərhələyə ayırır: İbtidai icma, Quldarlıq, Feodalizm, Kapitalizm və nəhayət, Sosializm. Sosializmdən sonra isə onun daha ideal tipi, yəni, üst modeli olan Kommunizm gəlməli idi. Ancaq insanın biotəbiətinə zidd olan bütün ideyalar kimi bu nəzəriyyə də praktikada iflasa uğradı.

Beləliklə, sosializm nəzəriyyəsi siyasi sistem kimi gerçəkləşə bilmədi, kapitalizm isə Marksın proqnozunun əksinə olaraq, tarixi gedişatda sıradan çıxmaq əvəzinə, daha sürətli inkişafına qədəm qoydu. Amma tarixin diqtəsi bütün yüksəlişlərin çöküşə məhkum olduğunu göstərir. Məhz buna görə də indi Qərbdə kapitalist sistemi və onun söykəndiyi liberalizmin çöküşü haqda narahatlıqlar müzakirə olunur.


Bu sırada müasir dünyada ABŞ-ın əlidəyənəkli “demokratiya”sına ümid bəsləyənlərin sayının da getdikcə azaldığını söyləyə bilərik. 31 ştatında ölüm cəzasını hələ də ləğv etməyən fövqəldövlətin başqa ölkələrdən insan haqlarının vəziyyəti barədə hesabat tələb etməsi də bir ayrı məzhəkədir.
Liberal dəyərlər üzərində bərqərar olan AB ölkələrində isə ilk baxışda sosial düzən qaydasında görünsə də, cəmiyyətdə işsizlik, təbəqələşmə və əhali arasında ümumi depressiv əhval-ruhiyyənin artması müşahidə edilir.

Son 20 il ərzində Avropa Birliyinə kütləvi miqrant axını da cəmiyyətdəki tolerant, liberalist duyğuları əməlli-başlı sınağa çəkdi. Nəticə isə budur: Sağçılıq, millətçilik liberal təmayüllü institutlardan daha çox nüfuz qazanır, nasionalist partiyalar parlamentdə güclü fraksiya ilə təmsil olunmağa başlayırlar.


Bir çox analitiklər IV Sənaye inqilabının dünyada iqtisadi nailiyyətlərdən daha çox problemlərə yol açacağını bildirirlər. Məsələn, kütləvi işsizlik. Yəhudi əsilli tarixçi professor Y.N.Harari özünün “XXI əsr üçün 21 dərs” adlı bestsellərində gözlənilən bu qlobal tendensiyanı belə izah edir: “İnsanların iki əsas bacarığı var: fiziki və intellektual. Maşınların fiziki bacarıqlara görə insanlardan çox üstün olduğunu görürük. Ona görə də insanlar idrak bacarıqları tələb edən peşələrə meyillənir.
Lakin sənaye, kənd təsərrüfatı və xidmət sektoruna keçiddə də maşınlar bizim ən böyük rəqibimizdir. Onlar bu sahədə də bizdən üstün olsalar, papaqdan üçüncü bacarığı çıxara bilməyəcəyik. Sənətdə də eyni vəziyyət yaranıb. Kompüterlər musiqi bəstələyir, filmlər üçün ssenari yazır.
20-ci əsrin sonlarına qədər insan xüsusən iqtisadi və hərbi baxımdan sistem üçün vacib idi. Dövlətlərin müharibə aparmaq və fabriklərdə işlətmək üçün insanlara ehtiyacı var idi. Dünya müharibələrinə nəzər salsaq, görərik ki, bir çox ölkələrdə qadınların səsvermə hüququ qazanmasının əsas səbəblərindən biri dövlətin qadınlara möhtac olmasından irəli gəlirdi. Kimsə müharibədə vuruşurdusa, kimsə də fabrikdə işləməli idi.
Bəs insanlar sistem üçün artıq faydalı deyilsə, nə etməli? Biz bunu müasir hərbi əməliyyatlarda görürük. İndi milyonlarla insanı müharibəyə cəlb etmək lazım deyil. İnkişaf etmiş ölkələrdə xüsusi təyinatlı qüvvələr və ya pilotsuz təyyarələri idarə edən elit hərbçilər hazırlanır. Ordu sürətlə texnologiyalaşır. İctimai həyatın digər sahələri də bunun kimi. Yaxın gələcəkdə sürücüsüz avtomobillər taksi sürücülərini işindən məhrum edə bilər. Alqoritmlər həkimləri, birja maklerlərini asanlıqla, həm də yüksək səviyyədə əvəz edə biləcək. Kredit mütəxəssisi olmaq üçün maliyyə təhsili alan tələbə 10 ildən sonra iş tapmaya bilər”,- alim yazır.


2050-ci ilin əmək bazarını proqnozlaşdıran Harari texnologiyalaşan dünyanın insanlar üçün yaxşı bir şey vəd etmədiyini, eyni zamanda bu prosesi durdurmağın mümkün və məntiqli olmadığını da qeyd edir. Beləliklə, Harari Homo Sapiensin gələcəyi barədə narahatlığını gizlətmir (“Homo Deus – Sabahın qısa tarixi” əsərində bu haqda daha ətraflı yazıb).

Zəka sahəsində maşınlar insanları üstələdikdən sonra nə baş verəcək? Harariyə görə alimlər, texnoloqlar və siyasətçilər artıq bunun üzərində baş sındırmalıdırlar. Belə çıxır ki, bütün dünyada “Big data”nın hakimiyyəti başladıqdan sonra hansısa ölkədə liberal, yaxud totalitar idarəetmənin əhəmiyyəti qalmayacaq. Çünki maşınlar azadlıq, bərabərlik, sosial imtiyaz, insan haqları kimi fikirləri paketləyib, arxivə atacaqlar.


Süni intellekt daha çox kainatı öyrənməklə, kosmik tədqiqatlarla məşğul olacaq. Harariyə görə iş yerlərinin itirilməsi nəticəsində milyonlarla işsiz insan kütləsi – “lazımsız insanlar” sinfi yaranacaq. Bu isə insanlıq üçün əməyin istismarından daha betər fəlakətdir. Bio və info texnologiyaların yaratdığı yeni əmək bazarının isə məhdud sayda və adi insanın öhdəsindən gələ bilməyəcəyi səviyyədə olacağı şübhəsizdir.

Bəs “Big data” dövrünün sosial-iqtisadi sistemi necə olacaq? Kapitalizm, sosializm, yoxsa hansısa başqa bir “izm”?” Çox güman ki bunların heç biri! Çünki alqoritm yeni dünya düzənini insan idrakının öhdəsinə buraxmayacaq...

Şəlalə Göytürk
AzVision.az üçün