Əsərdə dramaturqun xəsislik mövzusu ilə yanaşı, həmçinin dövrün tipik ruhanilərinə, bəylərinə, çar sisteminə, ermənilərə münasibəti də əks olunub. Pyesdə əməyə xor baxanlar, oğurluq və quldurluqla məşğul olan adamlar tənqid olunur. Axundov bu əsəri ilə sanki belə deyir: möcüzəni göylərdə axtarmaq lazım deyil, ən böyük möcüzə elə yerdədir – insan! İnsanın halal zəhməti ən böyük möcüzədir. Heç bir iş görmədən nəsə qazanmaq mümkün deyil. İnsanın alnının təri ilə qazandıqları hər şeydən üstündür. Daim başqasına söykənərək yaşamaq olmur, hər kəs məhz özünə arxalanmalı, hər şeyi öz halal zəhməti ilə əldə etməlidir.

Məncə, Axundovun "Hacı Qara" əsərində oxucuya çatdırmaq istədiyi bunlar idi. Ən böyük xoşbəxtlik halallıqdır. Bu ideya istər folklorda, istərsə də yazılı ədəbiyyatda öz əksini tapmışdır. Belinski Puşkinin xəsislik mövzusunda yazdığı "Xəsis cəngavər" əsəri haqqında qeyd edir: "Xəsis ideyası yeni ideya deyil, lakin dahi köhnəni yeni etməyə müqtədirdir". Axundov da ənənəvi mövzuya, klassik xəsis obrazına müasir gözlə baxır. Onun Hacı Qarası konkret tarixi dövrlə – XIX əsr Azərbaycan həyatı ilə bağlıdır. Əsərdə Hacı Qaranın xəsisliyi tacir zümrəsinin əsas xüsusiyyəti kimi göstərilmişdir.

1873-cü ildə Həsən bəy Zərdabi və Nəcəf bəy Vəzirovun rəhbərliyi ilə bir qrup tələbələr ilk öncə martın 10-da Axundovun "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Sərab", daha sonra 17 apreldə "Hacı Qara" əsərini səhnələşdirirlər. Milli dramaturgiyamızın və milli teatrımızın yaranmasında bu əsərlərin əvəzsiz rolu vardır. Məncə, həmin əsərləri oxumaq hər birimizin mənəvi borcudur.

Dram əsərlərini oxumaq bir başqa, əsəri səhnədə görmək isə tamam başqadı. Pyes dramaturqun, tamaşa isə rejissorun əsəridir. Dramaturqun əsərini oxumaq məktəbli vaxtıma, rejissorun əsəri ilə tanışlığım isə tələbəlik illərimə təsadüf edir. Rejissorun əsərə hansı rakusdan yanaşması, obrazların iç dünyasını açması, dramaturq-rejissor-aktyor üçlüyü, səhnə tərtibatı, aktyor və musiqi seçimi kimi işlər mənim üçün həmişə maraqlıdır. Əsərlərə özünəməxsus yanaşması ilə seçilən rejissor Bəhram Osmanovun bu pyesi necə səhnələşdirəcəyi böyük marağıma səbəb oldu və Gənc Tamaşaçılar Teatrına yollandım.

Gəlin, Axundovun "Hacı Qara" komediyasındakı obrazları qədim Hindistandakı Kasta sisteminə uyğun qarşılaşdıraq:

1. Brahmanlar (din adamları) – Xudaverdi.
2. Kşatriya (hökmdar sülaləsi) – Heydər bəy, Səfər bəy, Əsgər bəy.
3. Vaişya (tacirlər) – Hacı Qara.
4. Şudra (işçilər) – Kərəməli, Arakel və Mkrtıç.

Axundov Quran oxumağı, fars və ərəb dillərini, həmçinin klassik ədəbiyyatı himayəsində böyüdüyü Axund Ələsgərin sayəsində öyrənib. Mirzə Şəfinin "Sən də riyakar olmaq istəyirsən?" sözündən sonra ruhani olmaq arzusundan əl çəkən Axundov riyakar və ikiüzlü din xadimlərini tənqid etməyə, onların fırıldaqlarını üzə çıxartmağa, xalqın gözünü açmağa başlayır. "Hacı Qara" komediyasının əsas ideyası ruhaniləri ifşa etmək olmasa da, əsərdə ruhani obrazına (Xudaverdi) rast gəlirik. Hacı Qara və Xudaverdi dialoqunda hər iki obrazın iç üzü açılır. Kasta sistemində Brahmanlar (rahiblər və din adamları) hökmdar sülaləsindən daha öncə gəlirdi. Çünki din mənəviyyat deməkdir, mənəviyyat isə hər şeydən üstündür. Ancaq Axundovun ruhani obrazı ən yaxşı halda axırdan birinci ola bilərdi. O, Xudaverdinin timsalında həmin dövrün ruhanilərinin Qurana qazanc kimi baxması, müqəddəs kitabı pula satmaqlarını ifşa edirdi. Xudaverdi sureyi-cüməsini Hacı Qaranın atasının adına tapşırmaq istəyir. Lakin Hacı Qaranın canını al, malına dəymə. Onun üçün pul itkisi ölümə bərabərdir. O, atasının ruhuna bir abbasını belə qıymır. Rejissor Bəhram Osmanovun Xudaverdi Hacının dükanından çıxarkən parçanın "qurşağına ilişməsi" səhnəsini əlavə etməsi ilə o dövr avam camaatın göylərə qaldırdığı ruhanisini bir daha göylərdən yerə çırpır.

Əsərin adını iki cür yozmaq olar: birincisi, xəsis kişinin (mərd sözü kişi anlamındadır) hekayəti; ikincisi, xəsis (Hacı Qara) və mərdin (Heydər bəy) hekayəti. Əsərdə Hacı Qaranın xəsisliyi ilə yanaşı bəylərin yol kəsməsi, quldurluq etməsi, qaçaqçılıqla məşğul olması, kəndləri talan etməsi də tənqid olunur. Heydər bəy (Elşən Rüstəmov) Hacı Qara kimi xəsis, qorxaq, yaltaq olmasa belə onun özündənrazılığı, lovğalığı gülüşə səbəb olur. Heydər bəy komik obrazdan daha çox dramatik obrazdır. Axundov bu obrazın simasında XIX əsrdə bəylərin müflisləşməsini, feodalizmin tənəzzülünü göstərir. Çar Rusiyasının apardığı siyasət nəticəsində bəylərin əvvəlki nüfuzu zəifləyir, var-dövlətləri əllərindən çıxır. Buna görə də işsiz qalmış Heydər bəy keçmiş günlərin xiffətini çəkir. O, pulu olmadığı üçün sevdiyi qızla evlənə bilmir. Sevdiyi qızı götürüb qaçmağı isə bəyliyinə yaraşdırmır və çıxış yolunu qaçaq mal gətirməkdə görür. Tamaşada Heydər bəy zahirən deyilənlərə uyğun gəlmirdi. Onun vahiməli gözəlliyi yetərincə deyildi. Heydər bəyin Sona ilə söhbətləşdiyi, Hacı Qaranın dükanında və ermənilərlə qarşılaşdığı səhnədə Elşən Rüstəmovun göstərdiyi performans finalda zəiflədi.

Atasının ruhuna bir abbasılıq hörməti olmayan Hacı Qara qazanc əldə etmək üçün üç yüz qızıldan keçir. Qızıllarını mal alana qədər özündə saxlaması, nökəri Kərəməli ilə oğlu Bədəli və bir də artıq yük gətirmək üçün əlavə bir atı da özüylə aparması, finalda naçalnikdən murovun yasavullarının ondan götürdükləri yarım abbasının qaytarmasını istəməsi onun acgözlüyünü bir daha sübut edir. Nökəri Kərəməli naçalnikin hüzuruna gətiriləndə Hacı "vay" deyib özündən gedir. Çünki o, malları Kərəməliyə vermişdi, əgər nökər tutulmuşdusa, deməli, mallar da əldən çıxmışdı. Hacı Qaranı canlandıran Xalq artisti Yasin Qarayev obrazın iç dünyasını ən xırda nüanslarınacan göstərir və bu qəhrəmanın daxili aləmini özünəməxsus intonasiyası, jestləri ilə tamaşaçıya çatdırırdı.

Axundovun ermənilərə münasibəti obyektivdir. O, ermənilərin pisini də göstərir, yaxşısını da.
Əsərdəki Ohan yüzbaşı, Karapet, Sərkis kimi ermənilərə ironya olsa da, əkinçilər – Arakel və Mkrtıça qarşı ironya yox, gülüş var. Rus obrazlarını yaradarkən isə Axundov, şübhəsiz ki, əsərinin tamaşaya qoyulması üçün, senzuradan keçmək üçün müəyyən güzəştlərə getmişdir. Pyesin siyasi qatı bugünümüz üçün də aktualdır. Əsərdə azərbaycanlılar və ermənilər arasında rusların hakimlik rolu göstərilir. İndiki dövrümüzdə də ruslar Qarabağ münaqişəsində iki dövlət arasında “barışdırıcı” mövqedən çıxış edir. Axundovun dram yaradıcılığında ilk çar məmuru obrazına (Divanbəyi) "Hekyəti-xırs quldurbasan" pyesində rast gəlirik. Bu əsərin sonunda da çar məmurunun işə qarışması ilə bütün problemlər həll olunur. Bununla yanaşı Axundov hər iki əsərdə gizli şəkildə çar sisteminin ədalətsizliyini, süründürməçiliyini, qanunsuzluğunu göstərir. "Hacı Qara"da rus çarizminin "get-gəl" prinsipini, bürokratizmini Hacı Qaranın dili ilə tənqid edir: "Onların qılıncı-tüfəngi məni o qədər qorxutmur ki, silisti (məhkəmə), apar-gətiri canıma vəlvələ salır". Və yaxud başqa bir epizodda ermənilərdən biri deyir: "Kim bilsin indi silistdən havaxt qurtaracağıq! Urusun silisti beş il qurtarmaz". Finalda Hacı Qaranı tutanda yasavulun onun cibindən pulunu götürməsini yazmaqla Axundov məmurların rüşvətxorluğuna, soyğunçuluğuna eyham vururdu.

Rejissor Bəhram Osmanovun erməni obrazlarına baxışı Axundovdan daha kəskindir. Məsələn, hər dəfə ermənilər səhnəyə çıxarkən kişilik rəmzi sayılan Qafqaz mahnılarının səslənməsi təsadüfdürmü? Əlbəttə ki, yox. Rejissorun bu cür mahnılar seçməsi ermənilərin kişiliyinə və onların başqa xalqlardan oğurlayıb “milliləşdirdiyi” mahnılarına ironya idi. Naçalnikin hüzuruna gətirilərkən Ohan yüzbaşının, Karapetin, Sərkisin rus mahnısına oynaya-oynaya səhnəyə çıxması ermənilərin rusun havasına oynadığına işarə deyildimi?!

Digər maraqlı məqam isə ermənilərin pusquda dayanıb gözlədiyi səhnədir. Murovun və Heydər bəyin səhnəyə hardan çıxması təzad təşkil edir. Heydər bəy və onun dostlarının səhnəyə tamaşaçıların içindən çıxması, ermənilərə qarşı tərəfdən hücum etmələri azərbaycanlıların düşmənə həmişə arxadan yox, kişi kimi öndən hücum etdiyini göstərir. Lakin Hacı Qaranı həbs edən murovun səhnənin arxasından qəfil peyda olması rus məmurlarının bütün işləri gizli-gizli etmələrinə, insanların arxasından iş çevirdiklərinə işarədir. Hətta qorxaq Hacı Qara belə erməni əkinçilərini girov kimi saxlayanda onların arxasından yox, önündən daxil olur.

Dramaturq əkinçilər – Arakel və Mkrtıçın, Kərəməlinin simasında halal zəhməti, Ohan yüzbaşının simasında isə yaltaqlığı, satqınlığı, yalançılığı göstərirdi. Arakelin (Natiq Aslan) balaca boylu, böyük bığlı olması, Hacı Qaradan qorxaraq Mkrtıçın (Sərvər Əliyev) qucağına tullanması, Ohan yüzbaşının eşşək kimi anqırması və bu kimi detallar müasir Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərindən yaranmışdı. Və bu, Gənc Tamaşaçılar Teatrına gələn gənc tamaşaçılar üçün nümunəvilik, vətənpərvərlik hissinin aşılanması baxımından diqqətə layiqdir. Lakin Sərkisin homoseksual planda verilməsi tamaşaçı marağına hesablanmışdı. Hacı Qara obrazı ifrata varmadan göstərildiyi halda, Sərkisin (Vüsal Mehrəliyev) niyə bu qədər qroteskə getməsini anlaya bilmədim.

Əsərdəki əsas qadın obrazları Tükəz və Sonadır. Hər ikisi müsbət qəhrəmanlardır. Tükəz Hacı Qaranın arvadı, Sona isə Heydər bəyin nişanlısıdır. Hacı Qaranın xəsisliyini, tamahkarlığını tənqid edənlərdən biri də Tükəzdir. Həm Tükəz, həm də Sona qaçaq mal gətirilməsinin əleyhinədir. Onlar sevdikləri kişilərin bu yoldan əl çəkməsini istəsələr də buna nail ola bilmirlər. Finala doğru getdikcə qadın qəhrəmanları yaxşı mənada dəyişilir. İlk pərdədə Sona (Şəbnəm Hüseynova) kobud kəndçi qızını xatırlatsa da, tamaşanın sonunda kübar bir qadına çevrilir. Acıdil, davakar Tükəzin (Naibə Allahverdiyeva) ərinə olan güclü sevgisi ortaya çıxır. Naçalnik qadınların zaminliyini hər kəsin zaminliyindən etibarlı olduğunu və onların ərlərini dəyişdirəcəyinə inandığı üçün Heydər bəyi və Hacı Qaranı azad edir. Sonda Hacı Qaranın – Düzlüyü çox sevir taleyi yazan, düz yolda görmədim yolunu azan – sözləri ilə rejissor sanki tamaşaçını Axundovu ciddi mütaliə etməyə və ona dar rakusdan yox, geniş plandan baxmağı tövsiyə edir.

Axundov elə dahi dramaturqdur ki, ona hər zaman və hər rejissor öz yozumunu verə bilər. Bu isə rejissor Bəhram Osmanovun və mənim yozumum idi.